अन्तर्राष्ट्रिय मितेरी साहित्य सम्मेलन सम्पन्न - २

२०७५/१०/१८ मा बिर्तामोड झापामा आयोजित समारोहमा प्रस्तुत कार्यपत्र र टिप्पणी 

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

कार्यक्रममा प्रस्तुत विचारपत्र

नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतना

प्रा. डा. ताराकान्त पाण्डेय

१. विषयप्रवेश

नेपाली कविताको कुरा गर्दा नेपालको राष्ट्रिय र सामाजिक इतिहासको कुरा पनि सँगसँगै जोडिन आइपुग्छ किनभने कविताको जीवन राष्ट्रकै जीवनसँग जोडिएको छ । यसको यात्रा भिन्दै छैन । यसरी हेर्दा करिब २५० वर्षको यसको जीवनयात्रा नेपाली समाजका र राष्ट्रका जीवनमा आएका उकाली ओराली र खास गरी नेपाली समाजका अन्तर्विरोधसँग जोडिँदै अघि बढेको छ र त्यस क्रममा अनेक मोड र प्रवृत्तिहरुको विकास भएको छ । यी मोड र प्रवृत्तिहरुको निर्माण शासक र शासित अनि उत्पीडक र उत्पीडितका केन्द्रीयतामा सत्ता, संस्कृति र विचारधाराका क्षेत्रमा निर्मित÷विकसित परिवेशकै सापेक्षतामा भएको छ । तिनै विचारधारा र संस्कृतिमध्ये एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष गणतन्त्रको चाहना, चेतना, अनि त्यसका पृष्ठभूमिमा विकसित गणतान्त्रिक आन्दोलन र ती सबले नेपाली कवितामा पारेका प्रभावले कवितामा भिन्न एवं विशिष्ट प्रवृत्तिको निर्माण भएको छ । गणतान्त्रिक चेतना र आन्दोलनको यही प्रभाव नेपाली कवितामा कसरी परेकोे छ र त्यसको विकास यात्रा कस्तो छ अनि त्यसले नेपाली कवितालाई कस्तो पहिचान दिएको छ भन्ने जिज्ञासासँग यो कार्यपत्र सम्बन्धित रहेको छ । यस क्रममा नेपाली समाजका सन्दर्भमा गणतन्त्रको तात्पर्य र स्वरुप अनि कवितामा त्यसको अभिव्यक्तिका स्वरुप र आवश्यकताको चर्चा गर्दै विभिन्न चरणका नेपाली कवितामा अभिव्यक्त गणतान्त्रिक चेतनाको स्थितिलाई पहिल्याउने प्रयास गरिएको छ ।  

२. नेपाली समाजका सन्दर्भमा गणतन्त्रको तात्पर्य 

गण अर्थात् समूह र तन्त्र अर्थात् शासन मिलेर बनेको गणतन्त्र शब्दले समूहको शासन भन्ने शाब्दिक अर्थ दिन्छ । यसको प्राचीन अर्थ गणहरुको शासन भन्ने नै हो । आधुनिक राजनीतिशास्त्रमा यसले विशिष्ट पारिभाषिक अर्थ राख्छ । आधुनिक समाजका सन्दर्भमा सामान्यतः वंश वा अन्य कुनै आधारमा कोही स्थायी प्रकारको शासक नभई जनताका प्रतिनिधिले निश्चित विधिका आधारमा छानिई निश्चित अवधिसम्म जनताका लागि गर्ने शासन नै गणतन्त्र हो । यसबाट राजतन्त्र स्वतः गणतन्त्रको व्यतिरेकी पक्ष÷तत्त्व हो र यी परस्पर विपरीतध्रुवी हुन् भनेर बुझ्नु पर्दछ । यसरी राजतन्त्र नभएको (आवधिक) निर्वाचनबाट चुनिएका प्रतिनिधिले शासन गर्ने पद्धति (जसलाई संसदीय प्रणाली पनि भनिन्छ) लाई गणतन्त्रका रुपमा परिभाषित गर्ने गरिन्छ तर यसप्रति भिन्न मत पनि रहेको छ । साम्यवादी विचारधाराले वर्गसमाजमा सत्ताको चरित्र वर्गीय हुने ठान्दछ र संसदीय पद्धतिबाट हुने निर्वाचनमा उत्पादन पद्धतिमा वर्चस्व कायम गर्ने पुँजीपति तथा सामन्त वर्ग नै निर्वाचित हुने र शासनमा पुग्ने स्थिति रहने अनि उत्पीडित मजदुर किसान त्यसबाट वञ्चित हुने हुँदा रुपमा गणतन्त्रजस्तो देखिए पनि सारमा त्यो गणतन्त्र हुँदैन भन्ने विश्वास राख्दछ । यसो भएकैले माक्र्सवादले जनगणतन्त्रको अवधारणा अगाडि सारेको हो । यसलाई संसदीय (बुर्जुवा) गणतन्त्र र जनगणतन्त्र (पिपुल्स रिपब्लिक) भन्ने दुई भिन्न पदावलीले जनाउने चलन पनि बसेको छ । 

जहाँसम्म नेपाली समाजको सन्दर्भ छ, यहाँ पनि गणतन्त्रलाई धेरथोर यस्तै सन्दर्भमा बुझ्ने गरिएको छ । नेपालको इतिहासको कुरा गर्दा यहाँ सभ्यताको सुरmआत इसापूर्व छैठौं शताब्दीतिरबाट भएको मानिन्छ (अर्याल ४) तर राज्यको निर्माण प्रक्रिया कुन समयदेखि भयो भन्ने यकिन छैन । नेपालको राजनीतिक इतिहासको चर्चा गर्ने क्रममा मुरारी अर्यालले दिएको तर्क यस्तो छ ः 

लोकतान्त्रिक संघराज्यको पर्यायवाची वृज्जि संघराज्यलाई मगध नरेश अजातशत्रुले इ.पूं ४८५ को हाराहारीमा ध्वस्त पारी आफ्नो राजतन्त्रमा विलीन गराउन सफल भएपछि लिच्छवीहरुको एउटा अंश आफ्नो लोकतान्त्रिक आदर्शसहित वर्तमान नेपालमा प्रवेश गरेको थियो । सम्भवतः त्यतिबेला यहाँ प्रारम्भिक अवस्थाको किरात गणराज्यको अस्तित्व थियो र लिच्छवीहरु सोही लोकतान्त्रिक आदर्शसहित यहाँका बासिन्दा भएर रहन थालेका थिए । प्रथम लिच्छवी राजा जय वर्मा सम्भवतः यही लोकतान्त्रिक पद्धतिबाट निर्वाचित ‘राजा’ थिए । प्रसिद्ध लिच्छवी राजा मानदेवका बराजु वृषदेवले सम्भवतः इसाको ४०० को हाराहारीमा (निर्वाचित) राजा भएपछि राजा पदलाई वंशानुगत तुल्याएका थिए । (पृ. ६)  

यसरी राजा पद वंशानुगत बनाई राजतन्त्रको बीजारोपण वृषदेवले गरे पनि यसलाई पूर्णता दिने काम मानदेव प्रथमका शासनकालदेखि भएको मानिन्छ (अर्याल ७) । यसबाट राजतन्त्रको औपचारिक आरम्भ लिच्छवी शासनकालमा इसाको पाँचौं शताब्दीका आरम्भसँगै भएको र त्यहीँदेखि राजा निर्वाचित हुने परम्पराको अन्त्य भई वंशानुगत आधारमा राजा हुने राजतन्त्रात्मक शासनपद्धतिको आरम्भ भएको देखिन्छ । यसबाट के पनि बुझिन्छ भने वंशानुगत राजा हुने परिपाटीको आरम्भ हुनुअघि लोकतान्त्रिक ढंगले राजा निर्वाचित हुने र समयक्रममा राजा फेरिने परिपाटी नेपालमा विद्यमान थियो । त्यो परिपाटी एक प्रकारको गणतान्त्रिक परिपाटी थियो । त्यसलाई आदिम अथवा प्राक् गणतान्त्रिक परिपाटीका रुपमा बुझ्न सकिन्छ । यद्यपि यो कुरा नेपाल खाल्डोका सन्दर्भमा हो । खाल्डोबाहिर पनि आ–आफ्ना प्रकारका गणतान्त्रिक परिपाटीहरु थिए । तिनका बिच युद्ध र राज्यविस्तारको उपक्रम पनि चलि नै रह्यो र यो क्रम पृथ्वीनाराण शाह र बहादुर शाहका पालासम्म चल्यो । 

इतिहासले के देखाएको छ भने एक समयमा शक्तिशाली मानिएको र तुलनात्मक रुपले सभ्यताको विकासमा अगाडि रहेको उपत्यकाको शासन व्यवस्था कालान्तरमा कमजोर सिद्ध भयो र गोरखाली राजा पृथ्वीनारायण शाहका आक्रमणबाट यो पराजित हुन पुग्यो । उपत्यकाबाहिरका साना राज्य र राजतन्त्रहरु पनि कमजोर सिद्ध भए र पराजित हुँदै गए । त्यसका परिणामस्वरुप अपेक्षाकृत आजको नेपालको स्वरुप बन्न पुग्यो । यो एकीकरण थियो कि राज्यविस्तार भन्ने विमर्शतिर म अहिले जान चाहन्न तर दुईवटा कुराचाहिँ सत्य हुन्, भन्नै पर्छ । 

पहिलो यस क्रममा विभिन्न क्षेत्र(भगोल)मा बसोबास गर्ने जाति जनजातिका जो आफ्ना जातीय सभ्यताहरु थिए, ती दमनमा परे, उपेक्षित भए र एउटा समुदाय÷नस्ल (पहाडे खस आर्य) को सभ्यता नै मूल धारमा स्थापित भयो । त्यसैलाई राष्ट्रियताको परिचायक बनाइयो । काल्पनिक रुपमा एक जाति, एक भाषा, एक भेष, एक राजाको भाष्य स्थापित गरियो । 

दोस्रो कुरा लिच्छवी हुँदै शाहवंशसम्म आइपुग्दा राजतन्त्रका माध्यमबाट सामन्तवाद जब्बर रुपमा स्थापित भयो । त्यसमा राणाहरुको उदय भएपछि दरबारिया शक्तिसङ्घर्षका बावजुद अर्थव्यवस्था, सामाजिक प्रणाली, सांस्कृतिक प्रणाली र विचारधारा सबै क्षेत्रमा सामन्तवाद अत्यन्त जब्बर बन्न पग्यो । लिच्छवी शासनकालमा आरम्भ भएको मनुस्मृतिमा आधारित वर्णव्यवस्था र लैङ्गिक विभेदको प्रथा जङ्गबहादुरको मुलुकी ऐनसम्म आइपुग्दा अझ बलियो बन्न पुग्यो । मानिस नै मासिन्या र नमासिन्यामा, छूत र अछूतमा वर्गीकृत भए । परिणामस्वरुप वर्गीय रुपमा राज्य गरिब किसानका लागि, भूमिहीनका लागि, मजदुर÷श्रमिकका लागि त उत्पीडक भयो नै लैङ्गिक हिसाबले महिलाका लागि, जातीय हिसाबले दलितका लागि, जनाजतिका लागि, थारुलगायतका आदिवासीका लागि पनि उत्पीडक भयो साथै भूगोलका आधारमा पनि सुदूर पश्चिम र त्यहाँको (कर्णाली) सभ्यता, मधेश र त्यहाँको सभ्यता, पूर्वको किरात प्रदेश र त्यहाँको सभ्यता पनि दमनमा परे । 

उपर्युक्त स्थिति गणतन्त्रका पूर्णतः विरmद्ध र विपरीत थियो । यो केन्द्रीकृत सामन्तवादको उत्कर्षको परिणाम थियो । करिब १५०० वर्षको राजतन्त्रात्मक सामन्ती व्यवस्था र करिब अढाइ सय वर्षको शाहवंशीय केन्द्रीकृत सामन्ती व्यवस्था अब छैन । औपचारिक रुपले एक दशकअघि यसको अन्त्य भएको छ र लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको संविधान जारी भएको छ तर फेरि पनि प्रश्नहरु उठिरहेका छन्– के यो जनताको साँचो गणतन्त्र हो अथवा बुर्जुवा गणतन्त्र ? अनि के सामन्तवाद सम्पूर्णतः समाप्त भएको छ वा उत्पादन सम्बन्ध र अधिरचनाका तहमा यो अझै पनि बाँचिरहेको छ ? के वर्गीय, जातीय, लैङ्गिक समुदायले स्वतन्त्रताको अनुभूति गर्न पाएका छन् र के उत्पीडनबाट मुक्ति पाएका छन् ? आजको शासनमा कुन वर्गको अधिनायकत्व अथवा वर्चस्व छ ? यी प्रश्नहरु किन महङ्खवपूर्ण छन् भने यी गणतन्त्रसँग जोडिएका छन् । यिनको सकारात्मक नकारात्मक उत्तरले गणतन्त्रको चरित्रको निर्धारण गर्छ र गणतन्त्रको आवश्यकताबोध पनि गराउँछ (शर्मा, अनिल १८, १९) । 

नेपालका सन्दर्भमा वर्गीय, जातीय, लिङ्गीय तथा क्षेत्रीय उत्पीडनको अन्त्यको उद्देश्यमा आधारित, भिन्न संस्कृति र सभ्यताबिच समानताको चेतनामा आधारित सद्भावपूर्ण सम्बन्धको स्थापनाका जगमा निर्मित जनताको त्यस्तो शासन पद्धति वास्तविक गणतन्त्र हो जो साम्राज्यवादी हस्तक्षेपबाट मुक्त होस् जसले दलाल पुँजीमा आधारित होइन, स्वाधीनतामा आधारित अर्थव्यवस्थाको निर्माण गर्न सकोस् अनि जसमा जनताका शासक प्रतिनिधिको चयनमा अथाह धनराशिको खर्च गर्नुपर्ने र सोही कारणले सधैँ भ्रष्ट आचरण भएका, अनेक अकृत्य गरेर अकुत सम्पत्ति कमाएका, विदेशी शक्तिको आड लिएका मानिसहरु सत्तामा जाने नभई खास उत्पीडित वर्ग, जाति, लिङ्गका सच्चा प्रतिनिधिले शासन चलाउने स्थितिको प्रत्याभूति होस् । नेपाली समाजको वर्तमान चरित्रको कुरा गर्दा यहाँ श्रमिक वर्ग र दलाल पुँजीपति वर्ग, महिला समुदाय तथा पितृसत्तावाद, आदिवासी जनजाति समुदाय तथा खस राष्ट्रिय अहङ्कारवाद, दलित समुदाय र ब्राह्मणवाद, केन्द्र र सुदूर भूगोल (पहाड र मधेशसहित) बिचको विशिष्ट अन्तर्विरोधका साथै सिङ्गो नेपाल र विदेशी प्रतिक्रियावाद(साम्राज्यवाद र विस्तारवाद) का बिचको अन्तर्विरोध नै केन्द्रमा छ र गणतन्त्रको आवश्यकता यी अन्तर्विरोधको समाधानसँग सम्बन्धित छ (चैतन्य २०) । यसमा नेपाली भाषा र अन्य भाषाका बिचको अन्तर्विरोधलाई पनि थप्नु पर्दछ । वास्तविक गणतन्त्रले अर्थात् जनगणतन्त्रले मात्रै यी अन्तर्विरोधको समाधान गर्न सक्दछ । बुर्जुवा गणतन्त्र वा परम्परागत (भारतीय पाराको) गणतन्त्रले यी अन्तर्विरोधको समाधान गर्न सक्दैन ।   

गणतन्त्रलाई यसरी बुझ्ने र परम्परागत ढंगले बुझ्ने तरिकाबिच पनि नेपाली समाजमा लामो समयदेखि द्वन्द्व चलिआएको छ । सामन्तवाद अथवा राजतन्त्र जब्बर भएको बेला र त्यसका निरङ्कुश अस्त्रहरुले स्वतन्त्रता चाहनेहरुलाई डामिरहेका बेला यी दुई थरी सोच भएका स्रष्टा तथा राजनीतिक शक्तिहरु बिच निकटता र सहकार्य पनि भएको छ र कहिले स्वाभाविक दूरी पनि बढेको छ । अनि त्यस स्थितिले साहित्य रचनामा पनि प्रभाव पारेकोे छ । जे होस्, माथि भनिएका अन्तर्विरोधहरु राजतन्त्रको संस्थागत आरम्भ र विकाससँगै जन्मिएका हुन् र समाज विकासको गति अनि राजतन्त्रका चरित्र र शक्तिको विस्तार र विकासका सापेक्षातामा तिनको मात्रा र आयाम पनि विकसित हुँदै गएको, समयक्रममा नयाँ अन्तर्विरोधहरु विकसित हुँदै गएको अवस्था पनि छ । नेपाली साहित्यमा यी अन्तर्विरोधहरुले प्रभाव पारेका छन्, पार्दै आएका छन् । गणतन्त्रको चेतना यिनै अन्तर्विरोधसँग सम्बन्धित छ । या त शासककै विचारधारा र संस्कृतिको समर्थन सम्वद्र्धनमा या गणतान्त्रिक चेतनाका पक्षमा साहित्य सिर्जना भएका   छन् । यसप्रति निरपेक्षभाव राख्ने र शाश्वत सौन्दर्यका रचना गर्ने प्रवृत्ति पनि नपाइने होइन तर तिनले पनि परोक्षतः सामन्तवादी यथास्थितिलाई नै बल पु¥याउने काम गरेका छन् । त्यसैले साहित्यकै सन्दर्भमा पनि गणतन्त्रको चेतना अध्ययन तथा विमर्शको विषयचाहिँ हो ।

३. कविता(साहित्य) मा गणतन्त्रको चेतनाको स्वरुप

अब जिज्ञासा छ, साहित्यमा गणतन्त्रको चेतना कसरी व्यक्त हुन्छ ? साहित्यमा त्यसको स्वरुप कस्तो हुन्छ ? साहित्य सामाजिक चेतनाको विशिष्ट रुप हो जो अधिरचनाका अन्य रुपभन्दा पृथक् हुन्छ । यसका आफ्ना कलात्मक नियमहरु छन् जसको निर्वाह नगरी साहित्यको निर्माण सम्भव हुँदैन । त्यसैले सोझै गणतन्त्रको कुरा गर्नु साहित्यका लागि उपयुक्त हुँदैन । यो चेतना साहित्य (कविता) को कथ्यका तहमा, त्यसको विचारधारात्मक अन्तर्वस्तुका तहमा अभिव्यक्त हुन्छ । यसको आयाम पनि अपेक्षाकृत फराकिलो हुन्छ । माथि उल्लेख गरिएका अन्तर्विरोधका परिप्रेक्ष्यमा गणतान्त्रिक चेतनाभित्र यी कुरा अटाउँछन्ः

क) वर्गीय, जातीय, नस्लीय, लैङ्गिक तथा क्षेत्रीय उत्पीडनको कारक सामन्तवाद (र पुँजीवादसमेत) का विरmद्धको चेतना

ख) कुनै पनि व्यक्ति, वंश, परिवारको स्थायी शासनपद्धतिको अस्वीकार र त्यसका विरmद्धको चेतना

ग) वर्गीय, जातीय, लैङ्गिक, धार्मिक स्वतन्त्रताको चेतना 

घ) उत्पादनपद्धति एवं शासनपद्धतिमा उत्पीडित वर्ग र समुदायको प्राधिकारपूर्ण उपस्थिति र वर्चस्वको प्रत्याभूतिको चेतना 

ङ) भाषिक उत्पीडनका विरmद्धको चेतना 

च) साम्राज्यवादी ÷ वैदेशिक उत्पीडन र हस्तक्षेपका विरmद्धको चेतना अर्थात् राष्ट्रिय स्वाधीनताको चेतना ।

समग्रतः उपर्युक्त प्रकारका उत्पीडनलाई कायम राखिराख्ने (यथास्थितिमूलक) परिपाटी÷व्यवस्थाका विरmद्धको र त्यसको अन्त्यको चाहना हो यो । अर्को ढंगले भन्दा सामन्तवादका सबै रुपहरु अनि विमानवीकरण तथा विरानोपनको निर्माणसँगै विभिन्न किसिमको उत्पीडन गर्ने मानवद्वेषी पुँजीवादी व्यवस्थाका विविध रुपहरुका विरmद्धको चेतनालाई गणतन्त्रको चेतनाका रुपमा लिनु पर्दछ । 

गणतन्त्रको चेतना केवल राजनीतिक व्यवस्थाको स्थापना र कुनै निरङ्कुश राजनीतिक व्यवस्थाको विरोध र अन्त्यको कामनासँग मात्र सम्बन्धित छैन, अपितु यो एउटा जीवनपद्धति र संस्कृतिसँग पनि सम्बन्धित छ र यो एक प्रकारले मानवमूल्यसँग सम्बन्धित छ । कुनै पनि आधारमा कसैमाथि दमन गर्ने र नगर्ने, कसैलाई अधीनस्थ बनाउने र नबनाउने, कसैको स्वतन्त्रता हरण गर्ने र नगर्ने, कसैमाथि उत्पीडन गर्ने र नगर्ने कुरासँग निरङ्कुशतन्त्र र गणतन्त्रको सम्बन्ध रहन्छ । नेपालका विशिष्ट सन्दर्भमा गणतन्त्र जनताको सच्चा जनतन्त्र हो भने त्यो सामन्तवादको अन्त्यका साथै साम्राज्यवादी उत्पीडनका विरुद्धको संघर्ष र त्यसबाट मुक्तिविना सम्भव छैन । त्यसैले हाम्रा सन्दर्भमा गणतन्त्रको चेतना राष्ट्रिय स्वाधीनताको चेतना पनि हो अथवा यी दुवै एकअर्काका पूरक हुन् (शर्मा, अनिल १९) । यही चेतना साहित्यका विधागत विशिष्टतामा संश्लिष्ट भएर अभिव्यक्त हुन्छ । कविताको कुरा गर्दा यो चेतना कविताको कथ्यका रुपमा, त्यसको विचारधारात्मक अन्तर्वस्तु बनेरै प्रकट हुन्छ । यद्यपि त्यस क्रममै पनि कतै यो निकै ध्वन्यात्मक रुपमा प्रस्तुत हुन्छ भने कतै सोझै प्रत्यक्ष कथनकै रुपमा पनि व्यक्त हुन्छ । कहीँ कविले सोझै कत्ति नघुमाई व्यक्त गर्दछ, कतै प्रतीक र बिम्बको साहारा लिन्छ र घुमाउरो पाराले अभिव्यक्त गर्दछ । खास गरी निरङ्कुशता विरोधी आन्दोलन तीव्र बनेका बेला कविता स्वयं पनि आन्दोलनको एउटा अस्त्र बन्न पुग्दा कविहरुले सोझै राजतन्त्र, सामन्तवाद, साम्राज्यवाद, निरङ्कुशता आदिका विरmद्ध जेहाद छेडेका छन् र कविता झन्डै नाराकै नजिक पनि पुगेको छ, पुग्छ अनि त्यस्तो आन्दोलन कमजोर भएको र निरङ्कुश शक्ति बलियो भएको बेला तथा कतिपय स्रष्टाका आफ्नै कलाचेतका पृष्ठभमिमा यस चेतनाको प्रतीकात्मक ÷ ध्वन्यात्मक अभिव्यक्ति पनि भएको पाइन्छ । 

४. नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको पृष्ठभूमि

नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको औपचारिक र मूर्त अभिव्यक्ति राणाशासन विरोधी आन्दोलनकै सेरोफेरोबाट भएको हो । यसरी हेर्दा पुग  नपुग ९ दशकको अवधि यसले प्राप्त गरेको देखिन्छ तर यसको पृष्ठभूमि भने निकै  लामो छ । सोझै नदेखिए पनि यो चेतना लामो कालखण्डदेखि नेपाली समाजमा कुनै न कुनै रुपमा विद्यमान रहेको अध्येताहरु स्वीकार गर्दछन् । त्यसैले यस चेतनाको मूर्त अभिव्यक्तिबारे छलफल गर्नुअघि थोरै यसका पृष्ठभूमिका बारेमा दृष्टि दिनु सान्दर्भिक हुने देखिन्छ । 

४.१ सामाजिक राजनीतिक पृष्ठभूमि

गणतान्त्रिक चेतनाको पृष्ठभूमिको कुरा गर्दा यो निकै लामो देखिन्छ र यसलाई आनुवंशिक राजतन्त्रको आरम्भ हुनुअघिको स्वतःस्फूर्त गणतान्त्रिक समाजको परिवेश र तज्जन्य चेतनासँग जोडेर हेर्नु पर्दछ । मुरारी अर्यालले यस ऐतिहासिक सन्दर्भको चर्चा गर्दै मानदेवको शासनकाल (इसाको ४६० तिर) मा नेपालखाल्डोको संघीय गणराज्यमा सम्मिलित हुन पूर्वका किरात र पश्चिमका मल्लहरुले गणराज्यको आदर्श विपरीत अस्वीकार गरी विद्रोह गरेको घटना (यद्यपि त्यस विद्रोहलाई लिच्छवीहरुले दमन गरेर पराजित गरेका थिए) लाई राजतन्त्रका विरmद्धको चेतनाका रुपमा लिनु पर्ने बताएका छन् (अर्याल ७) । उनको निष्कर्ष के हो भने वृषदेव र पछि मानदेव प्रथमबाट वंशानुगत राजतन्त्रको स्थापना भएदेखि नै उक्त वंशानुगत राजतन्त्रका विरmद्धको चेतना नेपाली समाजमा कुनै न कुनै रुपमा विद्यमान रहँदै आयो । अन्धकारपूर्ण त्यस युगमा पनि जनताको कष्टका निम्ति राजतन्त्रलाई जिम्मेवार ठह¥याई कुनै पनि मानिस राजाभन्दा सानो छैन भन्ने सन्देश प्रवाहित गर्न सहजयान र त्यससँग सम्बद्ध शैव या बौद्ध तान्त्रिकहरु क्रियाशील रहेको अभिमत अर्यालले प्रस्तुत गरेका छन् (७) । यसबाट प्राचीन युगमा राजतन्त्र र त्यसको उत्पीडनका विरmद्धको चेतना विकसित थियो भन्ने स्पष्ट हुन्छ । 

वंशानुगत राजतन्त्र संस्थागत भइसकेपछि शाहवंशको कालसम्म आइपुग्दा भने (जसलाई चेतनाका दृष्टिले अन्धकार युग भनिएको छ) प्राचीन गणतन्त्रको इतिहास पूर्णतः विस्मृत भइसकेको देखिन्छ । यद्यपि लिच्छवीदेखि मल्लकाल हुँदै शाहकालसम्म सामन्तवाद र राजतन्त्रका दमन उत्पीडनका विरmद्धका असन्तुष्टि कुनै न कुनै रुपमा विद्यमान थिए तर वर्गसङ्घर्षले स्पष्ट रुप प्राप्त गरिसकेको थिएन । पुष्पलालका अनुसार प्रथम विश्वयुद्धभन्दा पहिले नेपाली जनआन्दोलनको स्वरुप राजनीतिक नभई धार्मिक थियो । प्रथम विश्वयुद्धपछि जनआन्दोलनले धार्मिक क्षेत्रबाट अघि बढ्दै सामाजिक र राजनीतिक स्वरुप ग्रहण गर्न थाल्यो (पुष्पलाल १७३) । यसले के देखाउँछ भने प्रथम विश्वयुद्ध (सन् १९१४–१९८ अर्थात् वि.सं. १९७१–१९७५)अघि राजनीतिक प्रकारको संघर्ष वा विद्रोहले स्पष्ट स्वरुप प्राप्त गरिसकेको थिएन र सामन्तवादी शासनसत्ता र त्यसका उत्पीडनप्रति जे जति असन्तुष्टि र विरोधहरु थिए ती धार्मिक सुधारको आन्दोलन वा अभियानका माध्यमबाटै व्यक्त भएका थिए । 

उपर्युक्त सन्दर्भमा नेपाली समाजको गतिविधिलाई हेर्दा सन्त सम्प्रदायका माध्यमबाट सामाजिक कुरीति, ब्राह्मणवाद, जातीय भेदभाव र अन्यायका विरmद्ध भएको आन्दोलन नै राजनीतिक, सामाजिक तथा बौद्धिक चेतनासमेतका दृष्टिले निकै महङ्खवपूर्ण रहेको छ । यसै क्रममा ओखलढुंगाको रmम्जाटारमा मठ बनाएर बसेका सन्त ज्ञानदिलदास सामाजिक सुधारको आन्दोलनकै कारण वि. सं. १९३३ तर जेल परेको र उनले पूर्वी पहाडका गाउँमा जातपात, छुआछुतको विरोधमा अभियान चलाएको सन्दर्भ उल्लेखनीय छ भने यसै समयतिर गोरखा बुङ्कोटका ‘मोक्षमण्डल’का अनुयायी लखन थापा द्वितीयले वि. सं. १९३३ सालको रामनवमीका समयमा नेपालका तत्कालीन श्री ३ जङ्गबहादुर राणाको निरंकुशताविरmद्ध विद्रोह गरेको र बुङ्कोटस्थित उनीलगायत उनकै मठका सात अनुयायी समेतलाई गोरखाको मनकामना देवी मन्दिर परिसरमा लगेर फाँसी दिइएको (शर्मा, जनकलाल ६४) घटना पनि निकै ऐतिहासिक महङ्खवको रहेको छ । सोझै गणतन्त्रसँग सम्बन्धित नभए पनि सामन्तवादका विेभेदकारी एवं उत्पीडक मूल्यमान्यताका विरmद्धको चेतनालाई क्रियारुप दिएवापत फाँसीमा चढ्नु पर्ने यो घटना सामाजिक चेतनाको विकासका सन्दर्भमा महङ्खवपूर्ण हुनु अस्वाभाविक होइन । 

नेपालमा सन्त सम्प्रदायसँगै आर्यसमाजी सम्प्रदायको सामाजिक सुधारको आन्दोलन पनि ऐतिहासिक महङ्खवकै छ । उक्त समयमा पूर्वतिर पनि आर्यसमाजी मतको विकास भएको थियो । त्यसका मुख्य अनुयायीमध्ये एक धौलावीर राईले भोजपुर क्षेत्रमा रैतीहरुबाट लिइने अतिरिक्त श्रमको चलन बन्द गराउन अभियान चलाई ठुलो प्रयत्न गरे    (तिम्सिना ११) । उनले साधुजोगीहरुलाई जाँडरक्सी, सुर्ती, हुक्का, सुल्फा, चिलिम नखान पनि आह्वान गर्नुका साथै कृषिमजदुरहरुको ज्याला बढाउन पनि आन्दोलन गरे र नयाँ थिति बसाए । यही सुधार आन्दोलन बढ्दै गएका पृष्ठभूमिमा भोजपुरमा २००७ सालको क्रान्तिका नायकका रुपमा नारदमणि थुलुङ, रामप्रसाद राई जस्ता सेनानीहरुको उदय भएको बताइन्छ (तिम्सिना ११) । 

वि. सं. १९५३ मा नोपलमा (पोखरामा) माधवराज जोशीबाट आर्य समाजको स्थापना भयो । वीर शमशेरका शासनकाल स्थापना भएको र वीर शमशेर स्वयंले नकर्मी जातिकी युवतीसँग बिहे गरी दरबार भित्र्याएकाले जातपात नमान्ने आर्यसमाजी माधवराज जोशीलाई उनले गतिविधि गर्न छुट दिए तर चन्द्र शमशेरका पालामा भने दरबारिया पण्डितहरुले जातपात, धर्म नामन्ने भनी जोशी विरmद्ध उजुरी दिएपछि तत्कालीन राजा पृथ्वीवीर विक्रम, चन्द्र शमशेर र अन्य भारदारसामु दरबारिया पण्डित (प्रयागराज पाण्डेलगायत) र माधवराज जोशीबिच शास्त्रार्थ गर्न लगाइयो । उक्त सभामा जातीय विभेद र धार्मिक पाखण्डको तर्कपूर्ण आलोचना गरेपछि जोशीविरmद्ध सबै खनिए र अन्ततः चन्द्र शमशेरबाट आदेश लिई जोशीलाई कुटपिट गरियो । उनको टाउको फुट्यो । धर्म नमान्नेलाई यस्तै हुन्छ भनेर सहर घुमाइयो र बन्दी बनाइयो । उनका छोरासहित उनीहरुको पानी काढियो । पछि अन्य आर्यसमाजीहरुलाई पनि गिरफ्तार गरियो (गौतम ६१) । यसपछि यस आन्दोलनमा केही सुस्तता आए पनि यो रोकिएन र यिनीहरुका गतिविधिसँगै गिरफ्तारीको क्रम पनि चलि नै रह््यो ।

सन्त सम्प्रदायको विकास आर्यसमाजी अभियानबाट आसाममै धेरथोर परिचित हुन पुगेकी योगमायाको नेपाल आगमन (वि. संं. १९६०–६५का बिच) पछिका गतिविधि पनि निकै महङ्खवपूर्ण रहे । बालविवाहको पीडा बेहोेरेकी उनले सानैदेखि पितृसत्तात्मक उत्पीडन मात्र भोगिनन्, त्यसैका प्रतिक्रियास्वरुप उनी विद्रोही पनि बन्दै गइन् । उनी जोसमनी सन्त सम्प्रदाय र आर्यसमाज दुवैबाट प्रभावित थिइन् तर कुनै एउटै सम्प्रदायसँग आबद्ध नभई उनी आफ्नै ढंगले भोजपुर (मझुवाबेसी)लाई केन्द्र बनाएर धार्मिक तथा सामाजिक आन्दोलन चलाइन् । वेदमा आधारित धर्मराज्यको स्थापनाालाई मूल लक्ष्य बनाई उनको समूहले त्यस क्षेत्रमा सामन्तवादी जातीय उत्पीडन, छुवाछुत, कर्मकाण्डी रुढि, बालविवाह, विधवामाथिको दुव्र्यवहार, आर्थिक शोषण, अड्डा अदालतमा हुने घुसखोरीलगायत विभिन्न खाले अन्यायका विरुद्ध धार्मिक आवरणमै ठुलो अभियान चलायो । धर्मराज्यको भिक्षा मागेको र तत्कालीन राणा शासकहरुबाट त्यसको बेवास्ता भएपछि योगमायाले अन्ततः १९९८ साल कार्तिक ३१ गते ६७ जना अनुयायीसहित अरुण नदीमा सामूहिक जलसमाधि लिएको घटना पनि नेपालको सामाजिक आन्दोलनमा र सामन्तवादविरोधी चेतनाको विकासका सन्दर्भमा ऐतिहासिक महङ्खवकै परिघटनाका रुपमा रहेको छ । यो समूह मूलतः वेदमार्गी धार्मिक नै थियो तर यो सामन्ती रुढि र शोषण तथा नारीमाथिको पितृसत्तात्मक उत्पीडनका विरुद्ध सक्रिय थियो । अर्को प्रकारले भन्दा लिच्छवी शासनकालमा आरम्भ भएको र जङ्गबहादुरका मुलुकी ऐनले कानुनी रुपमै वैधता दिई बलियो बनाएको वर्णव्यवस्थाका विरmद्ध थियो योगमायाको आन्दोलन ।

यता काठमाडौंमा फेरि १९७७ मा आर्यसमाजको पुनर्गठन भयो र यसले आफ्ना गतिविधि गर्न थाल्यो । यसै क्रममा १९९४ मा माधवराज जोशीका छोरा शुक्रराज जोशी, केदारमान व्यथित, गङ्गालाल श्रेष्ठ, पण्डित मुरलीधर, राजलाल कलवार, आनन्दराज, शङ्कर प्रसाद शर्माहरु मिलेर नागरिक अधिकार समिति स्थापना गरे । उता १९९३ मा टङ्कप्रसाद आचार्यका अगुवाइमा नेपाल प्रजा परिषद्को स्थापना भइसकेको थियो । यसपछि औपचारिक रुपमा नेपालका इतिहासमा सामन्तवादी निरङ्कुशता विरmद्ध राजनीतिक आन्दोलनको आरम्भ भयो । त्यसकै परिणतिस्वरुप १९९७ सालमा सहिदपर्वको घटना घट्यो । पछि २००४ सालमा नेपाली काङ्गेसको स्थापना र २००६ मा नेपाल कम्युनिस्ट पार्टीको स्थापना भएपछि राजनीतिक आन्दोलनले नयाँ मोड लियो भने यी राजनीतिक आन्दोलन र यिनका परिणामहरु गणतान्त्रिक चेतनाको विकासका महत्त्वपूर्ण पृष्ठभूमि बने ।                

४.२ साहित्यिक पृष्ठभूमि

गणतान्त्रिक चेतनाको साहित्यिक पृष्ठभूमिको कुरा गर्दा जोसमनी सन्त साहित्यकै उल्लेख गर्नुपर्ने हुन्छ । हुन त मुरारी अर्यालले हाँडीगाउँको सत्यनारायण स्थानको एउटा शिलालेखमा ब्राह्मी लिपिको संस्कृत भाषामा लेखिएको एउटा छन्दोबद्ध कविता ‘व्यासस्तुति’को उल्लेख गरेका छन् । यो अनुपरम भन्ने व्यक्तिद्वारा लेखिएको हो र यसको समयावधि मानदेव प्रथमको शासन (इस्वी ४६० तिर) का वरिपरिको मानिएको छ । यसमा कतै पनि राजाको स्तुति छैन । अर्यालको तर्क के हो भने त्यतिबेलाका (र पछि पनि) प्राप्त जति पनि अभिलेखहरु छन् तिनमा राजाको उल्लेख अनिवार्य रुपले छ । राजाको स्तुति नगरी लेखकले आफ्नो मात्र नाम उल्लेख गरी लेखेको र राजाको स्तुतिका सट्टा ज्ञान÷विद्याका प्रतीक मानिने महर्षि व्यासको स्तुति गरेको यो सामान्य घटना नभएको र यसलाई वंशानुगत राजतन्त्रका विरmद्धको एक प्रकारको चुनौती, अस्वीकृति अनि राजतन्त्रअघिको मौलिक लोकतान्त्रिक चेतनाको प्रभाव र परिणामको सङ्केतका रुपमा लिनु पर्ने बताएका छन् (अर्याल ४) । 

अर्यालको उक्त तर्कले गर्ने सङ्केत भनेको नेपाली समाजमा प्राचीन कालमा (वंशानुगत राजतन्त्रको आरम्भ हँुदाताका) नै पनि राजतन्त्र विरोधी चेतना थियो र त्यस चेतनाका लेखक थिए भन्ने हो । यो एउटा प्राक्कल्पना हो जसलाई पूर्णतः सत्यापन गर्न बाँकी छ तर पनि यो असम्भव र अस्वाभाविक कुरा होइन । स्वतन्त्रता मानवीय नैसर्गिक चाहना हो र दासता वा उत्पीडनको विरोध सचेत मानिसको स्वभाव हो । अतः प्राचीन कालमै पनि यस चेतनाका लेखक थिएनन् भन्न सकिन्न । तर जहाँसम्म नेपाली भाषा (यस अर्थमा पनि कि खस नेपाली भाषाको लेख्य परम्परा नै अन्यका तुलनामा पुरानो छ) को सन्दर्भ छ, यसका लेख्य परम्परामा आउँदा गणतान्त्रिक चेतनाको पृष्ठभूमि मान्न सकिने गरी सन्त साहित्यलाई नै लिनुपर्ने हुन्छ । 

सन्तधारका कवि ज्ञानदिलदासका कवितामा सुधारवादी चेतना प्रखर छ । उनले हिन्दू धर्ममा आधारित वर्णवाद, जातिवाद, हिंंसावाद र मूर्तिपूजाको विरोधका साथै कर्मकाण्डी ब्राह्मणवादको विरोध गरेका छन् । धर्मका नाममा ढोंग, भेदभाव र उत्पीडनको आलोचना मात्र नभई तत्कालीन ऐन कानुन पनि धनीमानीको पक्षमा भएको भन्दै न्यायव्यवस्थाको पनि आलोचना गरेका छन् ः

अइन बज्¥यो धनीको फि¥यो जगमाहाँ

घुस्याहा विचारी निसाफ हेर्छ काहाँ ।

यसरी ज्ञानदिलदासका कविताहरुले एकातिर वर्गबोधलाई व्यक्त गरेका छन् भने तत्कालीन शासनको चरित्र, समाजमा व्याप्त उत्पीडनकारी धार्मिक सामाजिक परम्परालाई उद्घाटित गर्नुका साथै त्यसको आलोचना गर्दै समाजसुधारका लागि आह्वान पनि गरेका छन् । यो लोकहितकारी कार्य हो । यो पूर्णतः गणतन्त्रकै चेतना त होइन तर सामन्तवादका कतिपय अधिरचनात्मक संरचना र मूल्यमान्यतामाथिको प्रहार त हो नै । त्यसकारण यो गणतान्त्रिक चेतनाका लागि सजातीय छ र त्यसको पूर्वपृष्ठभूमि समेत बनेको छ । 

सन्त ज्ञानदिलदासकै परम्परामा अझ प्रखर भएर योगमायाका योगवाणीहरु आएका छन् । वि. संं. १९६०–१९८०का बिच मौखिक परम्परामै रचना गरिएका उनका सर्वार्थ योगवाणीहरु उनकै कर्म÷अभियानलाई शब्दमा व्यक्त गरिएका हुन् र तिनमा सामाजिक चेतनाको विशिष्ट अभिव्यक्ति समेत भएको छ । ती वाणीहरु मूलतः योगमायाको वेदाश्रित धार्मिक चिन्तनकै सीमामा रचना गरिएका हुन् तर तिनमा नारीमाथिको पितृसत्तात्मक उत्पीडन विरोधी स्वर, नारी स्वतन्त्रताको चेतना, छुवाछुत तथा जातीय भेदभावविरोधी चेतना, बालविवाहको विरोध, विधवा विवाहको समर्थन, आर्थिक शोषणको विरोध, कर्मकाण्डीय रmढिको विरोध तथा सबै किसिमका शोषणको विरोध उनका योगवाणीमा पाइन्छ । समालोचक निनु चापागाईंले उनका विचार र रचनामा उनी जोसमनी सन्त परम्परान्दा गुणात्मक रुपले नै अघि बढेको उल्ल्ेख गर्दै (योगमाया ५२) सामाजिक कुरीति तथा शोषण उत्पीडनका विरmद्ध कलम चलाउने सन्दर्भमा समकालीन कवि धरणीधरका बनारसबाट प्रकाशित जागरणमुखी कविताका दाँजोमा पनि अगाडि रहेको बताएका छन् (७१) । योगमायाका विचारहरु धर्मराज्यको अवधारणामा आधारित छन् र त्यसको मूल आधार वेदलाई बनाइएको   छ । एक प्रकारले यो वैदिक सभ्यता र वैदिक (धर्म) राज्यको स्थापनाको माग र आन्दोलन हो । यद्यपि उनले (र उनको समूहले) यो माग तत्कालीन सत्तासँग मागे (जो पुरा हुनु सम्भव थिएन र भएन पनि) तर अर्को प्रकारले धर्मराज्यको यो अवधारणा प्राक् गणतान्त्रिक चेतना नै हो । समाज परिवर्तनका बारेमा उनको योगवाणी भन्छः

सारथी उत्रनेछ धर्म जाग्नेछ

राजा, मन्त्री, भारदारलाई ठक्कर लाग्नेछ । 

(योगवाणी)

यसरी योगमायाका रचना पनि नेपाली साहित्यमा गणतान्त्रिक चेतनाको विकासका महङ्खवपूर्ण पृष्ठभूमि हुन् भनेर भन्नै पर्ने हुन्छ । यसपछि मकै पर्व (१९७७) को घटना पन प्रत्यक्ष परोक्ष रुपमा एक प्रकारको लेखकीय स्वतन्त्रता र त्यसमाथिको दमनमा सन्दर्भमा महङ्खवपूर्ण ऐतिहासिक परिघटनाका रुपमा रहेको छ जसले परवर्ती कालका लेखकहरुमा निरङ्कुशताविरोधी चेतनाको विकासमा कुनै न कुनै रुपले प्रभाव पारेको छ । 

५. वि. सं. २००७ अघिका नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतना

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा विसं. १९९० देखि २००७ सम्मको अथवा अलि विस्तारमा भन्दा २००७ अघिको दुई दशकको अवधि विशेष महङ्खवको रहेको छ । यही अवधिमा राणाशासनका विरmद्ध (र एक किसिमले सामन्तवादका विरmद्ध)को राजनीतिक आन्दोलनको आरम्भ र विकास भयो । क्रान्तिकै रुपमा सफल नभए पनि राणाहरुको पारिवारिक वर्चस्व समाप्त भयो र राजनीतिक स्वतन्त्रता तथा खास गणतन्त्रका लागि आन्दोलनको ढोकाचाहिँ  उघ्र्यो । यसको प्रभाव साहित्यमा प¥यो भने साहित्यमा अभिव्यक्त क्रान्तिकारी चेतनाले पनि आन्दोलनलाई बल पुग्ने स्थितिको निर्माण हुँदै गयो ।  

नेपाली साहित्यमा २००७ सालअघिका सन्दर्भमा गणतान्त्रिक चेतनाको कुरा गर्दा यसलाई तत्कालीन समयमा जहानिया तथा निरङ्कुश राणाशासनका विरmद्ध र त्यसबाट मुक्तिचाहनाकै सन्दर्भमा लिनुपर्ने हुन्छ । यो चेतना आधुनिकताको उद्भावकसमेत बनेर देखा परेकोे छ । अझ सुरmमा प्रखर क्रान्तिकारीभन्दा पनि सुधारवादी र जागरणमुखी चेतनाकै रुपमा प्रकट भएको र विस्तारै प्रछन्न क्रान्तिकारी चेतनामा रुपान्तर हुँदै गएको देखिन्छ । यस क्रममा १९७० का दशकमा नेपालबाहिर देहरादुन, बनारस, दार्जिलिङ, असम आदि ठाउँबाट प्रकाशित भएका गोर्खाली, चन्द्र, जन्मभूमि, गोर्खासंसार, नेपाली साहित्य सम्मेलन जस्ता पत्रिकाहरुको महङ्खवपूर्ण भूमिका रहेको छ । धरणीधरको ‘नयपाली ठिटो’ लेखिनुभन्दा अगाडि नै मणिसिंह राईका सक्रियतामा गोर्खाली (१९७२) मार्फत गणतान्त्रिक चेतनाको प्रसार हुन थालिसकेको थियो (अर्याल २६) । मणिपुरमा जन्मिएका कलकत्ता विशवविद्यालयबाट बि. ए. पास गरेका मणिसिंह गुरmङ र पद्मनाभ सापकोटा यस नवीन गणतान्त्रिक चेतना प्रावहका पहिला पथिक हुन् भन्ने विचार मुरारी अर्यालले प्रस्तुत गरेका छन् (२६) । यो समय प्रथम विश्वयुद्धको उथपुथल र त्यसै बिचबाट परिवर्तन र राष्ट्रिय मुक्तिका प्रक्रियाहरु मूर्त हुँदै थिए । ती सन्दर्भबाट पनि नेपालभित्र परिवर्तनको चेतना भित्रिन मद्दत पुग्यो र स्रष्टाहरुमा विस्तारै त्यसले प्रभाव पार्दै गयो । 

जहाँसम्म कविहरुको सन्दर्भ छ, जागरणमुखी कविताका सन्दर्भमा कवि धरणीधर कोइरालाको नाउँ अगाडि आउँछ । यद्यपि उनले नेपालभित्रै बसेर कविता रचना गरेनन् । उनले बनारस तथा दार्जिलिङमा बसेर कविता रचना गरे र बनारसबाटै १९७७ मा उनको नैवेद्य कविता सङ्ग्रह प्रकाशित भयो । नैवेद्यका कवितामा उनले जातीय जागरणको, सामाजिक सुधारको सञ्चेतनालाई प्रकट गरेका छन् । ‘जाग, जाग अब जाग न जाग’ जस्ता कविताका माध्यमबाट उनले नेपाल र नेपालीहरु घोर निद्रामा सुतेको बताउँदै जाग्नका लागि र देशलाई परिवर्तन गर्नका लागि आह्वान गरेका छन् । उनी धार्मिक सीमाबाट मुक्त छैनन् तर उनको जागरणचेतले तत्कालीन शासन व्यवस्थाले देशलाई अन्धकारमय बनाएको सत्यलाई ध्वनित गरेको छ । पछि राणाविरोधी आन्दोलन बढ्दै जाने क्रममा उनले लेखेको ‘नयपाली ठिटो’ कविताचाहिँ गणतान्त्रिक चेतनाका सन्दर्भमा सर्वाधिक चर्चित र उल्लेख्य कविताका रुपमा रहेकोे   छ । यसमा उनले लेखेका छन्ः 

नयपाल स्वतन्त्र गराउनको

रणभेरि सुनेर जुरmक्क उठ्यो

परतन्त्र हरे निज देश बुझ्यो

अनि भाव र आग्रह पूर्ण भयो 

गणतन्त्र गराउन गर्जिउठ्यो

छरितो र छिटो नयपालि ठिटो । 

(नैवेद्य)

    

यसमा औपचारिक रुपमै गणतन्त्रको चेतनालाई व्यक्त गर्ने यो २००७ सालअघिको सम्भवतः पहिलो कविता नै हो । त्यसैले यसको ऐतिहासिक महत्त्व छ । धरणीधरपछि यसै समयतिरका नेपाली भाषाचिन्तक तथा प्रखर सामाजिक चेतनाका कवि महानन्द सापकोटाको नाम उल्लेखनीय छ । उनी सामन्तवाद र विभेदकारी समाज व्यवस्थाका उत्पीडन विरोधी चेतनाका सन्दर्भमा धरणीधरभन्दा पनि अगाडि छन् (अर्याल २९) । उनले नेपालमा सामन्तवादले जरा गाडेर बसेको र त्यसको अन्त्य नभई नेपालीहरुको कल्याण नहुने विचारलाई आफ्ना रचनामा निकै प्रखर ढंगले अभिव्यक्त गरेका छन् ः 

सयमा दश पाँच धनी गनिने ÷अरुले तिनकै करिया गनिने

विधिको यदि यै छ विधान भने ÷ अब त्यै विधिको पनि आयु पुग्यो ।

यो चेतना प्रकारान्तरले गणतान्त्रिक चेतना नै हो । वर्गीय उत्पीडनको अन्यायूपर्ण व्यवस्था कायम राख्न मद्दत गर्ने विधि (परमशक्ति)कै समेत आयु पुगेको भन्दै त्यसका अन्त्यको समेत कामना गर्ने यो कविता क्रान्तिचेतनाका दृष्टिले सामान्य होइन । गणतन्त्र शब्दकै प्रयोग नगरे पनि सामन्तवादका विरुद्ध हुङ्कार गरेर यसले गणतान्त्रिक चेतनालाई सबल बनाएको छ । 

धरणीधर र महानन्दपछि सामन्तवाद विरोधी चेतना अथवा निरङ्कुश राणाशासनका विरुद्धको क्रान्तिचेतनाको कवितात्मक अभिव्यक्तिको कुरा गर्दा १९९० का दशकतिर आइपुगिन्छ । यस दशकका आरम्भतिरबाट स्वच्छन्दतावादी धाराको प्रवर्तन भयो । लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, गोपालप्रसाद रिमाल, युद्धप्रसाद मिश्र, केदारमान व्यथित यी सबै स्वच्छन्दतावादी कवि भएरै आए र आरम्भतिर यिनका कविता विशुद्ध प्रकृतिकेन्द्री निष्क्रिय स्वच्छन्दतावादी थिए भने विस्तारै सामाजिक सरोकारतिर तानिंदै तिनका कवितामा क्रान्तिकारी स्वच्छन्दतावादी प्रवृत्ति देखिन थाल्यो । १९९० को दशकको कुरा गर्दा कवितामा देवकोटाभन्दा पूर्ववर्ती भएर सिद्धिचरण राणाशासन विरोधी क्रान्तिकारी चेतना व्यक्त गर्छन् । १९९२ को ‘जुनकिरी’ मा उनले ‘जताततै राज्य छ अन्धकारकै’ भनेर अत्याचारी राणाशासनप्रति सङ्केत गरे भने १९९३ को ‘उच्छवास’मा “आमा, मेरो मेरै बाटो, होइन म नियतिको बन्दी” भन्दै आफूले तत्कालीन निरङ्कुश परिवेशप्रतिको विद्रोहभाव व्यक्त गरे । ‘परिचय’ शीर्षकको अर्को कवितामा उनले जनद्रोही र देशद्रोही शासन शासका विरmद्ध यस्तो विद्रोह व्यक्त गरेः

अत्याचारी यदि छ त कहीँ माथ नै ताक्छु त्यसको 

देशद्रोही यदि छ त कहीँ माथ नै ताक्छु त्यसको । 

लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाले २००० आइपुगेपछि कवितामा कठोर सामाजिकताको वरण गर्दै र विद्रोही चेतनालाई क्रमशः आत्मसात् गर्दै राणाशासनका विरmद्ध क्रान्तिकारी चेतना अभिव्यक्त गर्न थालेकोे देखिन्छ । उनका ‘साँढे’(२००३) र ‘बाघले बच्चा किन खान्छ ?’ जस्ता कवितामा प्रतीकात्मक ढङ्गले जहानिया राणाशासनका विरmद्ध आक्रोश र आलोचना छ र यसले उहाँमा क्रमशः गणतान्त्रिक चेतना विकसित हुँदै गएको सङ्केत गर्छ । बनारस प्रवासमा पुगेपछि उनले पहाडी पुकार (२००५) जस्ता कविता मार्फत राणा शासनका विरmद्धको विद्रोही चेतनालाई निकै मूर्त र ठोस बनाउन पुगेको देखिन्छ । यद्यपि यतिबेला उनमा समाजवादी चेतनाको विकास भइसकेको थिएन तर गणतान्त्रिक चेतनाको विकासका लागि यो महत्वपूर्ण आधारचाहिँ थियो नै । 

क्रान्तिकारी चेतनाको कुरा गर्दा २००० मा प्रकाशित गोपालप्रसाद रिमालको ‘आमाको सपना’ ऐतिहासिक महङ्खवको कविताका रुपमा देखापर्दछ । राणकालीन निरङ्कुश शासनबाट मुक्ति क्रान्तिका माध्यमबाट मात्र हुनसक्छ भन्ने वास्तविकताबोध भएपछि (भण्डारी ५३) क्रान्तिको आवाहन गर्न पुगेका रिमाल शान्तिका निमित्त बुद्ध र क्रान्तिका निमित्त लेनिन जन्माउनुपर्ने निष्कर्षमा पुगेर (अर्याल ३१)लेख्छन् ः 

मलाई त प्रेम र क्रान्ति बराबर छ

.... .... .... ....

मलाई क्रान्तिले नमस्कार गर्न बाँकी नै छ । 

मैले त क्रान्तिलाई सलामी दिइसकेँ

क्रान्तिले मर्द भएर सलाम फर्काउन बाँकी नै छ । 

म क्रान्तिको भोको छु

क्रान्तिले मेरो छाक टार्न बाँकी नै छ । 

यसरी आफ्ना कवितामा रिमालले त्यस समयको निरङ्कुश व्यवस्था र सामन्तवादी उत्पीडनका विरmद्ध क्रान्तिको जो स्वप्न देखेका छन्, त्यो गणतान्त्रिक चेतनासँगै सम्बद्ध छ । रिमालले देखेको सपना गणतान्त्रिक समाजसँगै सम्बद्ध छ । 

६. वि. सं. २००७ देखि २०१७ का कवितामा गणतान्त्रिक चेतना

राणाशासन विरोधी आन्दोलनले २००७ मा एउटा उत्कर्ष प्राप्त ग¥यो । यसको उद्देश्य जणगणतन्त्रको स्थापना थिएन तर पुँजवादी गणतन्त्रकै स्थापना पनि भएन । सात सालको दिल्ली सम्झौताले सामन्तवादको सारलाई कायमै राख्दै प्रजातन्त्र भनिएको एउटा व्यवस्था लागु ग¥यो । संविधानसभाको निर्वाचन गराउने कुरा पनि केवल एजेन्डामा सीमित भयो । संसदीय आम निर्वाचनकै लागि पनि २०१५ साल पर्खिनु प¥यो । यसले जनतामा निराशा र आक्रोश दुवै बढाइरहेको थियो भने सामन्तवादी उत्पीडनका विरmद्ध संघर्षका गतिविधि पनि बढ्दै थिए । कम्युनिस्ट पार्टीको जन्म भइसकेको हुँदा त्यसका क्रियाशीलतामा साम्यवादी विचारधाराको प्रसार हुँदै थियो र चिनिया जनक्रान्तिको प्रभाव पनि पर्दै थियो । साथै, भारतीय स्वतन्त्रता सङ्ग्रामको प्रभाव पनि परिरहेको थियो । यी राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय परिवेशले नेपाली राजनीतिक आन्दोलनमा जनगणतन्त्रको चेतना विकसित हुने अनुकूल परिवेशको निर्माण भयो । यसै पृष्ठभूमिमा २००९ सालमा प्रगतिशील लेखक संघको स्थापना समेत भयो र यसका नेतृत्वमा प्रगतिशील साहित्यको रचना तथा प्रचार प्रसारको काम पनि हुन थाल्यो । सिङ्गो साहित्यमै २००७–००८ तिरबाट प्रग्तिवादी साहित्यको एउटा पृथक् धारा नै आरम्भ भयो । यससँग सम्बद्ध प्रगतिवादी कविहरुका कवितामा गणतन्त्रको चेतना वर्गबोधी चेतना अथवा वर्गसङ्घर्षको चेतना तथा पुँजीवाद विरोधी चेतनासँगै अभिव्यक्त हुन थाल्यो । 

केवलपुरे किसानले दिल्ली सम्झौताको विरोध गर्दै पुनः सङ्घर्षका लागि आह्वान गरेर लेख्न थाले । राणाशाही खतम पार्ने ढोंगी नारा लगाएको र जनताको बिचल्ली पारेकोमा उनले कवितामा आक्रोश पोखे । ‘भारत सरकार मादल ठोक्ने र नेपाल सरकार नाच्ने’ भन्दै तत्कालीन सत्ताको समर्पणवादी उपनिवेशी चरित्रको पनि उनले आलोचना गरे । प्रतिक्रियावादी शासन व्यवस्था खतम नगरेसम्म शोषण र अत्याचार समाप्त नुहने भन्दै जनक्रान्तिका लागि आह्वान गरेर उनले लेखेः

नमान झर्को, कस मोर्चा अर्को किसानको बनाऊ राज

जनक्रान्ति गर्न के के गर्नु पर्छ, पढ चीनको इतिहास

मिलीमतो गर, नारा यौटै गर, शोषण गर्ने मूर्दावाद । 

(दुई वर्षअघि)

जनक्रान्ति गरी किसानको राज बनाउने र चीनबाट सिक्नु पर्ने कुराले स्पष्ट रुपमा जनगणतान्त्रिक चेतनाको र जनताको गणतन्त्रको स्थापनाको चाहना गरेको देखिन्छ । कवि किसानमा यो चेतना पछिसम्मै कायम रहेको छ । 

किसानजस्तै उक्त अवधिमा अर्का प्रग्तिवादी कवि गोकुल जोशीका कवितामा पनि गणतान्त्रिक चेतनाले विशेष अभिव्यक्ति पाएको छ । जनकविका रुपमा परिचित जोशीले देशका विभिन्न भागमा डुलेर क्रान्ति र परिवर्तनको चेतना विस्तार गरेका छन् । उनका कवितामा पनि तत्कालीन सत्ताको निरङ्कुशता र उत्पीडनको विरोध मात्र छैन, साम्रज्यवादी हस्तक्षेपको समेत विरोध छ । उनले लेखेका छन् ः 

अंग्रेज र अमेरिकनलाई पस्न दिनु हुन्न 

मलायामा गोर्खा फौज बस्न दिनु हुन्न

बस्ने छैनौं अत्याचारी सामन्तीको छलमा 

फस्ने छैनौं विदेशीको जालमा 

(नेताहरुप्रति)

शोषकको साम्राज्यलाई तिलाञ्जली दिउँला

आजादीको मिठो रस मिलीजुली पिउँला

अन्याय र अशान्तिको नाश गराउँला

लडाइँको अन्त होला खुशी मनाउँला ।

(शान्ति, शान्ति, शान्ति)

गोकुल जोशीको विशेषता के हो भने उनले साम्रज्यवादको हस्तक्षेप र अतिक्रमणलाई राम्ररी चिनेका छन् र सामन्तवाद तथा साम्राज्यवाद दुवैबाट मुक्त नभई जनता र राष्ट्रको मुक्ति नहुने सत्यको बोध गरेका छन् । यो वास्तविक अर्थमा जनगणतान्त्रिक चेतना हो । 

सामन्तवाद र साम्राज्यवाद दुवैबाट मुक्ति र दुवैका विरmद्धको संघर्षको कुरा गर्दा यसै समयका उत्पाद कवि भूपि शेरचन (भूपेन्द्रमान शेरचन सर्वहारा) लाई बिर्सिन सकिन्न । नयाँ झ्याउरे (२०११) र निर्झर (२०१५) उनका त्यस अवधिका महङ्खवपूर्ण कृति हुन् । यिनमा उनले सामन्तवाद, पुँजीवाद तथा साम्राज्यवाद सबैसँग लडेर र तिनलाई परास्त गरेर मात्र जनताको सत्ता स्थापित हुने दृष्टिकोणलाई स्पष्टताका साथ प्रस्तुत गरेका छन् । उनले लेखेका छन्ः 

धनवाद तिम्रो जनवाद हाम्रो एकदिन दाँजौंला

आमाको काखमा देशको नाममा एकदिन बाझौंला । 

.... .... .....  ....  ....

मलायी पनि हामीझैं शोषित हामी हौं दाजुभाइ

दाजुभाइ दुश्मन हाम्रो एउटै हुन् धनवाद लत्याऊ

तिनीहरु पनि अंग्रेजद्वारा सारै छन् शोषित

लडेर सँगै दुनिया गरौं जनवादी घोषित । 

..... .... ....

खबरदार नेपाल नआ अमेरिकन ब्वाँसो

बेच्दैनौं हामी रmपियाँका लागि नेपालको हाँसो ।

(नयाँ झ्याउरे, २०१२)

कविताको कलाको कुरा आफ्ना ठाउँमा छ र त्यस कोणबाट बेग्लै मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ, तर गणतान्त्रिक चेतनाका सन्दर्भमा यी कविताहरुले ऐतिहासिक महङ्खव राख्दछन् । यस चरणमा प्रगतिवादी धाराका अन्य कविहरु कृष्णचन्द्रसिंह प्रधान, श्यामप्रसाद शर्मा, टी. आर. विश्वकर्मा, आनन्ददेव भट्ट आदिका कविताले पनि गणतान्त्रिक चेतनाको अभिव्यक्ति गरेका छन् । 

यस अवधिमा स्वच्छन्दतावादी धाराभित्रै रहेर पनि लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा समाजवादी चेतनाबाट निकै प्रभावित भएको र यस चेतनाका निकट निकट पुगेर कविता लेख्न थालेको सन्दर्भ पनि उल्लेखनीय छ । खास गरी प्रगति र इन्द्रेणी कालीन देवकोटा क्रान्तिकारी तथा गणतान्त्रिक चेतनाका दृष्टिले उल्लेखनीय छन् । यद्यपि अर्यालले भनेझैं (००) उनमा रहेको निम्न पुँजीवादी मध्यम वर्गीय चेतनाका कारण र अझ, आर्य जातीय चेतनाको गहिरो प्रभावका कारण कहिले राजतन्त्रलाई समर्थन गर्न पुग्ने र आदर्शवादी चेतनाकै अभिव्यक्ति पनि गर्ने गरेको स्थिति देखिन्छ तर कृषिबाला, प्रमिथस जस्ता प्रबन्धात्मक कृति र कैयन फुटकर कवितामा उनी सामन्तवादको कठोर आलोचना र जनताको शासन व्यवस्थाको पक्षपोषण गर्छन् तथा क्रान्तिको आह्वान गर्छन् । उनलाई २००७ सालको परिवर्तनप्रति मोहभङ्ग भएको छ र त्यो प्रजातन्त्र खोक्रो, रित्तो र नक्कली रहेको निष्कर्षमा उनी पुगेका छन् । त्यसैले कतै उनी लेख्छन्ः “धरतीको यो मालिक्याइँ ठालुबाट खोस” । कतै लेख्छन्ः “प्रजातन्त्रको ढ्वाङ रित्तो करायो ÷ कस्तो अनौठो जमाना आज आयो” । यस समयको उनको कृषिबाला (पद्य नाटक) र प्रमिथस महाकाव्य लगायत कैयन  फुटकर कवितामा उनी गणतान्त्रिक चेतनाको संवाहक बनेरै देखा परेका छन् । यस दशकमा रिमाल र सिद्धिचरणको सक्रियता कमजोर भइसकेको छ भने देवकोटामा पनि उतारचढावहरु छन् । समग्रमा भने गणतान्त्रिक चेतनाका दृष्टिले यो २००७ को दशक निकै महत्त्वपूर्ण छ र राणाविरोधी मात्र होइन, सिङ्गो सामन्तवाद विरोधी, पुँजीवाद तथा साम्राज्यवाद विरोधी जणगणतान्त्रिक चेतनाका रुपमा यसको काव्यिक अभिव्यक्ति भएको छ । निश्चित रुपमा कलात्मक सीमाका बावजुद यस चरणका प्रगतिवादी कविता यस चेतनाको अभिव्यक्तिका दृष्टिले महङ्खवपूर्ण छन् । 

६. पञ्चायती कालखण्डको नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतना

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा २०१७ साल नकारात्मक दृष्टिले विशेष महङ्खवको रह्यो किनभने राजा महेन्द्रको ‘कु’ले २००७ सालका सीमित प्राप्तिलाई मात्र खोसेन, पञ्चायतको प्रादुर्भावसँगै निरङ्कुश शासनको अर्को युगको थालनी पनि ग¥यो । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतासमेत अपहरित भएको यस स्थितिमा अब पहिलाको जस्तो खुला रुपमा चर्को गरी सामन्तवाद विरोधी गणतान्त्रिक चेतनाको अभिव्यक्ति गर्ने परिवेश रहेन । राजनीतिक पार्टी त प्रतिबन्धित भए नै त्यही अवस्थामा कम्युनिस्ट पार्टीमा विभाजनसमेत आयो र २०२५ सम्म यो तिन टुक्रामा टुक्रियो(रावल ७३) । यसले गर्दा वर्गसङ्घर्ष कमजोर हुन पग्यो र स्रष्टाहरुले अभिव्यक्तिको अलि फरक बाटो पनि अँगाल्नु पर्ने बाध्यता भयो (पाण्डेय १६४) । यही फरक बाटो अँगाल्नु पर्ने परिस्थितिले प्रगतिवादी कविहरुलाई संयमित भई सिर्जना गर्नुका साथै समाजवादी यथार्थवादलाई सचेत रुपमा अङ्गीकार गर्ने आवश्यकता पनि जन्माइदिएको देखिन्छ । त्यसैले यसलाई पुनरmत्थानको अवधि पनि भनिएको छ (चापागाईं, यथार्थावादी... ८९) । 

वि. सं. २०२० को दशकमा वर्गसङ्घर्ष नयाँ ढङ्गले अगाडि बढ्दै थियो र २०२८ सालको झापा विद्रोह त्यसको एउटा उत्कर्षका रुपमा देखा प¥यो । यसका पृष्ठभूमिमा भारतको नक्सलवाडी आन्दोलन थियो र त्यसले झापा विद्रोह मात्र होइन, नेपाली वर्गसङ्घर्षको समग्र प्रक्रियालाई प्रभावित तुल्यायो । यसै अवधिमा झोडा काण्ड, महेशपुर सुस्तामाथिको अतिक्रमण जस्ता घटना पनि घटे र यिनका विरmद्ध प्रतिकार र प्रतिरोध पनि भए । यी सबै परिस्थितिले पूर्ववर्ती गणतान्त्रिक चेतनालाई अझ परिष्कृत, सुस्पष्ट र सबलीकृत गर्न सघाउ पु¥याए । परिणामस्वरुप प्रयोगवादका समानान्तरमा प्रगतिवादी कविताको एउटा मुख्य प्रवृत्ति बनेर गणतान्त्रिक चेतना अझ प्रखर र कलात्मक रुपमा देखा पर्न थाल्यो । 

यस अविधमा युद्धप्रसाद मिश्र, केवलपुरे किसान, रविललाल अधिकारी, नारायण शर्मा, जनक हुमागाईं, गोविन्द भट्ट, टी. आर. विश्वकर्मा, रुद्र खरेल, नरेश शाक्य, द्रोणाचार्य, लीला उदासी, कृष्ण पोखरेल, गोविन्द विकल, वेणु आचार्य, भवानी घिमिरे, मोदनाथ प्रश्रित, कृष्ण पाख्रिन, कुन्ता शर्मा, पारिजात, बम देवान, विमल विभा, मञ्जुल, रामचन्द्र भट्टराई, विक्रम सुब्बा, जसराज किराती, नेत्रलाल पौडेल अभागी, लगायत दर्जनौं कविहरुले सामन्तवाद र विस्तारवाद (साम्राज्यवाद) का विरmद्ध कविता सिर्जना गर्दै गणतान्त्रिक चेतनाको अभिव्यक्ति गरेका छन् । २०१७ देखि २०३५ को यस अवधिमा प्रयोगवादकै वर्चस्व मूल धारका रुपमा थियो र त्यो मूलतः विसङ्गतिवादी चेतनाद्वारा डोरिएको थियो भने त्यसका समानान्तरमा प्रगतिवादी धारा सामन्तवाद साम्राज्यवाद विरोधी चेतना लिएर अगाडि बढिरहेको थियो र प्रगतिवादी कविहरुले जनवादी क्रान्तिकै आवश्यकता र स्वप्नलाई कविताको मूल पीठिका बनाएर जनगणतन्त्रको चेतनालाई अभिव्यक्त गरिरहेका थिए । त्यसैले त्यसमा राजतन्त्र र पञ्चायती निरङ्कुशता दुवैका विरmद्ध विद्रोह थियो र सँगसँगै विस्तारवाद तथा साम्राज्यवादका विरmद्ध राष्ट्रवादी चेतनाको अभिव्यक्ति पनि थियो । 

यहाँ यी सबै कविका कविताको उल्लेख सम्भव छैन । प्रातिनिधिक रुपमा हेर्दा यस अवधिमा गणतान्त्रिक चेतनाको उत्कर्ष अभिव्यक्तिका दृष्टिले युद्धप्रसाद मिश्रको नाम अग्र र शीर्ष स्थानमा आउँछ । १९९० कै दशकमा देवकोटा, सिद्धिचरणहरुसँग स्वच्छन्दतावादी प्रवाहमा कविता लेख्न आरम्भ गरेका मिश्र २०१५ पछि खास गरी २०२०को दशकमा आइपुग्दा पुरै सर्वहारावादी गणतान्त्रिक चेतनाका कविका रुपमा रुपान्तरित भए (जति बेला देवकोटा बितिसकेका थिए, रिमालको लेखन अस्ताइसकेको थियो र सिद्धिचरण राजतन्त्रकै छेउ लाइसकेका थिए) । तर मिश्रको क्रान्तिकारी दृढता सम्झौताहीन ढङ्गले शब्द र कर्मको एकत्वका साथ अघि बढ्दै थियो र उनी कवितामा राजतन्त्र तथा सिङ्गो सामन्तवादका विरुद्ध हुङ्कार गर्दै लेखिरहे ः

छेक्ने जागृति कर्मकाण्डहरुका पाना उडाई दिने

सारा दूषित सम्प्रदाय मतका छाना उडाई दिने

आँधी बर्बर नीतिका विविध छौं बाना उडाई दिने

दर्बारी जयगीति वाद्यहरुका ताना उडाई दिने । 

(‘ब्युँझेको व्यथा’, नौलो बिहान, २०३० फागुन)

म दानवी प्रमत्त दुष्कटाक्षमाथि खेल्दछु

मनुष्यलाई काट्ने म दन्त ती उखेल्दछु

ढलाइदिन्छु पक्षपातका सबै निकेतन

म न्यायको जगात्मा जगाउँछु हुताशन , 

(‘भावी शहिद’, बाढी २५) 

राजतन्त्र र सामन्तवादका विरुद्ध जीवनको अन्तिम कालसम्म यसरी विद्रोह बोलिरहने कवि मिश्र प्रगतिवादी कविताको पनि शीर्षमा रहनुभयो भने सिंगो नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको अभिव्यक्तिका दृष्टिले पनि शीर्ष स्थानमा रहनु भयो । 

वि. सं. २०३५÷०३६ को जनसंघर्ष र जनमत संग्रहको परिघटनासम्म आइपुग्दा पञ्चायत रहिरहे पनि भिन्न शैलीमा आउन त्यो बाध्य भयो । अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता थोरै भए पनि खुकुलियो । कविहरु निङ्कुशता विरोधी कविता लिएर सडकमै आए र सडक कविता क्रान्ति थालियो । यस उपक्रममा पुँजीवादी लोकतान्त्रिक चेतनाका पक्षधर कविहरु पनि तानिए । प्रगतिवादी कविहरुको सामन्तवाद÷राजतन्त्रविरोधी चेतना छँदै थियो, समसामयिक चेतनाका अर्काथरी कविहरु पनि पञ्चायतका विरmद्ध लोकतान्त्रिक चेतना लिएर अगाडि आए । यद्यपि यो सडक कविता क्रान्ति खास घटनासम्बद्ध थियो । पछि त्यो समग्र समसामयिक चेतनामै समाहित भयो । प्रगतिवादी कविताधारा भने जनगणतान्त्रिक चेतना लिएर निरन्तर अगाडि बढिरह्यो । तिसको दशकका उत्तरार्धतिर आइपुग्दा माथि उल्लेख गरिएका कविहरुमा युवा पुस्ताका अन्य कविहरु पनि जोडिन आइपुगे । तिनमा मीनबहादुर बिष्ट, विमल कोइराला, कृष्ण सेन इच्छुक, पूर्ण विराम, दिल साहनी, राजीव, अमर गिरी, जगदीशचन्द्र भण्डारी, आहुति, राजव, शार्दूल भट्टराई, निर्मल श्रेष्ठ, मीन द्वन्द्वी, ऋषि भुसाल, ऋषिराम न्यौपाने, गोविन्द वर्तमान, श्यामल, अग्निशिखा, महेश मास्के, दुर्गालाल श्रेष्ठ, स्नेह सायमी, अनिल पौडेल, वासुदेव अधिकारी, राजकुमार के. सी., राजभाइ जकमि, पूर्ण वैद्य, विप्लव ढकाल, कला निरौला, यज्ञराज प्रसाईं, राजेश बान्तवा, अमर बान्तवा लगायतका थुप्रै कविहरु उल्लेखनीय छन् ।  

यस अवधिका यी कविहरुका कवितामा पाइने साझा विशेषता के हो भने तिनमा वर्गबोधी चेतनाको स्पष्टता छ र तिनले वर्गबोधसँगै नेपाली समाजमा विकसित भइरहेको वर्गसङ्घर्षको अभिव्यक्तिकै क्रममा सामन्तवाद विरोधी विद्रोही चेतनाको अभिव्यक्ति गरेका छन् । त्यस विद्रोही चेतनाका मूलमा जनगणतन्त्रको आकाङ्क्षा छ, त्यसको अपेक्षा छ र स्वप्न छ । कसरी आउँछ उत्पीडितहरुका जीवनमा गणतन्त्रको त्यो सुन्दर बिहान ? यस प्रश्नमा पनि कविहरु घोत्लिएका छन् । यसमा पारिजातको उत्तर छ ः 

एउटा विन्तीपत्र लेखेर 

अलिकति घुस खुवाएर, सोर्सफोर्स लगाएर

अथवा एक झरी वर्षा जस्तो एक झर नारा लगाएर हुने होइन,

दुईचार जना मान्छे मारेर पनि होइन 

(‘एउटा निमुखा बुढाको भविष्य’, वेदना, पू. २०)    

आम उत्पीडित मानिसहरुका लागि उत्पीडनबाट मुक्ति नै जनगणतन्त्रको तात्पर्य हो तर त्यो कसरी आउँछ ? रिमालले त्यो हुरी भएर आउँछ भने । पारिजातले पनि प्रतीकात्मक रुपमै तर अलि विस्तारमा भन्न चाहिन्, त्यो न विन्तीपत्र लेखेर आउँछ, न एक झर नारा लगाएर आउँछ, न अराजक ढङ्गले दुई चारजना मान्छे मारेर आउँछ । यहाँ उनको सङ््केत सङ््गठित विद्रोहतर्फ छ । युद्धप्रसाद मिश्रले त सोझै ‘रक्तक्रान्तिको ज्वालामुखी’को आवश्यकताबोध गरे र लेखे ः “रक्तक्रान्तिको ज्वालामुखीमा ÷ आज उठेको यो बलिदान” । 

यसरी शैलीका सन्दर्भमा केही भिन्नता देखिए पनि यस चरणका कविता (प्रगतिवादी कविता) को एउटा साझा विशेषताका रुपमा सामन्तवादको अन्तको चाहना र जनताको मुक्तिस्वप्नको अभिव्यञ्जना नै छ अनि त्यसका लागि सङ््गठित सशस्त्र विद्रोहको आवश्यकताबोध गरिएको छ । यसलाई यस समयको गणतान्त्रिक चेतनाको विशेषताका रुपमा बुझ्न सकिन्छ । यसै चेतनाले डोरिएर कविहरु पञ्चायत व्यवस्थाका विरुद्ध उभिएका हुन् । त्यस समयका युवा पुस्ताका कवि विमल निभा, विक्रम सुब्बा, पूर्ण विराम, बम देवान, अमर गिरी, इच्छुक, आहुति सबैका कविताको साझा स्वर र मर्म यही हो ।

७. पञ्चायतउत्तर युगको नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतना

यस शीर्षक अन्तर्गत पञ्चायतउत्तर युग भनेर पञ्चायतको अन्त्य र बहुदलको पुनस्र्थापनादेखि राजतन्त्रको अन्त्यसम्मको समयावधिलाई लिन खोजिएको छ र त्यस समयावधिका कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको स्वरुपबारे चर्चा गर्न खोजिएको छ । यसो किन गर्न खोजिएको हो भने पञ्चायतको अन्त्यदेखि राजतन्त्रको अन्त्यसम्मको अवधि राजनीतिक सामाजिक दृष्टिले पूर्ववर्ती पञ्चायती युग र राजतन्त्रको अन्त्यपछि स्थापित शासन पद्धतिभन्दा भिन्न किसिमको छ र यसले कवितामा विशेष प्रभाव पारेकोे छ ।

पञ्चायतउत्तर युगको आरम्भ २०४५/०४६ को जनआन्दोलनसँगै हुन्छ । यस जनआन्दोलनमा राजनीतिक रुपमा वामपन्थी र प्रजातान्त्रिक÷संसदीय शक्तिहरु पञ्चायतको अन्त्यको एजेन्डासहित एकै ठाउँमा आइपुगेका हुन् र साझा किसिमले जनआन्दोलनको विकास भएको हो । यद्यपि तत्कालीन संयुक्त राष्ट्रिय जनआन्दोलन वाममोर्चामा आबद्ध भएन र स्वतन्त्र ढङ्गले आन्दोलन अगाडि बढायो तर त्यो पञ्चायतविरोधी आन्दोलनको सहयोगी र त्यसको एउटा अंश नै थियो । स्रष्टाहरुका सन्दर्भमा भने पञ्चायती निरङ्कुशताविरोधी साझा मोर्चा नै बन्यो । २०४५ चैत्र ३ गते पारिजातका अगुवाइमा सरस्वती सदन (घन्टाघर)मा भएको स्रष्टाहरुको कालोपट्टीसहितको विरोध प्रदर्शन र गिरफ्तारीमा पञ्चायती निरङ्कुशताविरोधी सबै धारका स्रष्टा सहभागी भए । यसले सिर्जना चैत्र ३ का नाममा एउटा अस्थायी साझा मोर्चा र आन्दोलनकै रुप पनि लियो । यो विशुद्ध जनगणतान्त्रिक चेतनामा आधारित थिएन तर पञ्चायती निरङ्कुशताका विरुद्ध परिलक्षित थियो जसका अन्तर्यमा गणतान्त्रिक चेतना पनि सक्रिय नै थियो । यसै बेला निरङ्कुशताका विरmद्ध र आन्दोलनका समर्थनमा थुप्रै कविताहरु पनि लेखिए । विभिन्न किसिमका आन्दोलन कविता सङ्ग्रहहरु पनि प्रकाशित भए । ‘पग्लेर पनि तिम्रो मुटुबाट’ (सम्पा. जङ्गब चौहान), ‘सहिद÷कविता’ (सम्पा. जङ्गब चौहान), ‘आन्दोलन कविता’ (सम्पा. रmद्र खरेल), ‘वसन्तको खोजी’ (सम्पा. अशेष मल्ल) त्यस्तै आन्दोलन कवितासँग सम्बद्ध सङ्कलनहरु हुन् । ती सङ्ग्रहमा सङ्गृहीत कवितामा पञ्चायती निरङ्कुशता र राजतन्त्रकै समेत विरोध छ र आन्दोलनका पक्षमा आवाज उठाइएको छ । कविता एक प्रकारले आन्दोलनकै वैचारिक साहित्यिक हतियार बन्न पुगेका छन् । त्यसैले नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको कुरा गर्दा ती आन्दोलन कविताको ऐतिहासिक महङ्खव रहेको छ । 

बहुदलीय व्यवस्थाको पुनस्र्थापनापश्चात् ‘प्रजातान्त्रिक’ शक्तिका साथै वामशक्तिको ठुलो पङ्क्ति राजतन्त्रात्मक संसदीय व्यवस्थामा सामेल भएपछि विस्तारै आन्दोलन कविता र आन्दोलनकालीन स्रष्टाको सहकार्य पनि भत्कियो । अब परिस्थिति कस्तो भयो भने नयाँ सत्तामा हिंसा संस्कृति व्याप्त भयो । आन्दोलन गरेवापत ज्यान गुमाउनुपर्ने स्थिति आइपुग्यो । स्रष्टाहरु अब यो वा त्यो कित्तामा उभिनु पर्ने थिति आयो । विमल निभा प्रभृत्ति स्रष्टाहरु ‘एउटा बाहुला नभएको बुसर्ट’ कविता लेख्दै सत्ताको हिंस्रक र दमनकारी चरित्रको आलोचना गर्ने साहस गरे । उता पारिजातकै अगुवाइमा प्रज्ञा प्रतिष्ठानको अभिजातीय चरित्र र संरचनाका विरmद्ध प्रगतिशील स्रष्टाहरुको संयुक्त प्रतिरोध आन्दोलन पनि चल्यो । यसरी २०४५ देखि दशकको अन्त्यसम्म सत्ताको उत्पीडक चरित्र जति जति स्पष्ट हुँदै गयो, प्रगतिवादी कविहरुले फेरि सामन्ती निरङ्कुशताका विरmद्ध काव्यिक विद्रोहलाई तीव्रता दिन थाले । अब विद्रोहको निसाना पञ्चायत थिएन, उत्पीडक सिद्ध हुँदै गएको  बहुदलीय व्यवस्था र सामन्तवादको प्रतिनिधि संस्था राजतन्त्र थियो । एक खाले कवितामा विसङ्गतिकै बोध गरिरहने अनि कतै यथास्थितिमै रम्ने र त्यसलाई स्थायित्व प्रदान गर्ने चेतना देखिए पनि अधिकांश कवितामा उत्पीडक सत्ताप्रति आलोचना र आक्रोशका साथै न्यायपूर्ण सामाजिक रूपान्तरणको प्रक्रियालाई अझ उत्कर्षमा पु¥याउने तीव्र चाहना प्रकट हुँदै गयो । जनआन्दोलन फेरि पनि सम्झौतामा टुङ्गिएकोप्रति आलोचना गर्दै केवलपुरे किसानले लेखेः

तेस्रो क्रान्ति किन र कसरी रोकियो जान्नु पर्छ

अर्को क्रान्ति अब सुरm हुँदा डङ्डङी हान्नु पर्छ ।

(‘डङ्डङी हान्नु पर्छ’)

जनताको चाहना विपरीत भएको धोकापूर्ण सम्झौताप्रति विरोधका साथै अर्को क्रान्ति गर्नुपर्ने किसानको आह्वानले जनगणतन्त्रकै चाहना र आवश्यकतालाई अभिव्यक्त गरेको छ । यही बेला कवि पूर्ण विरामले पनि राजतन्त्रका विरmद्ध सशस्त्र क्रान्ति÷विद्रोहको आवश्यकतालाई काव्यिक अभिव्यक्ति दिन थालेका थिए । उनले क्रान्ति रोकिएकोमा असन्तुष्टि प्रकट गर्दै लेखे ः 

यस बेला पनि गीत गाउन झिजो मान्ने 

कण्ठहरु मेरो अगाडिबाट सुइँकुच्चा ठोक

गीत किन रोकिएको छ ? 

...... ...... ......

म यस बेला आग्रह गर्दैछु

भन्दै छु गीत रोकिनु हुन्न 

मूर्दाहरु मात्र गीत गाउन सक्दैनन् । 

(गीत किन रोकिएको छ ?)

उनको दृढ विश्वास केमा थियो भने सामान्य ढंगले राजतन्त्रको अन्त्य र जनताको मुक्ति सम्भव छैन, त्यसका लागि सशस्त्र युद्ध नै आवश्यक छ । त्यसैले उनले घोषणा गरेः

अब म कतै भन्दिन

पुष्पप्रहारबाट यो ठाउँमा मुक्तिको निर्माण हुन्छ । 

हामी सबैको मुक्ति 

हाम्रो काँधमा रहने बन्दुकले दिन्छ ।

(याचिका)

यसै गरी उनले ‘गोविन्दले ठिक भन्यो’ कवितामा लेखे :

गोविन्दले ठीक भन्यो–

बिना आयुध मेरो आकाशमा रातो सूर्य आउन मान्दैन

हामी सबैले आयुध बनाउनु पर्छ

गोविन्दले ठीक भन्यो । 

रातो सूर्य अर्थात् राजतन्त्रमुक्त जनवादी गणतन्त्रको स्थापना आयुधविना सम्भव छैन भन्दै उनी सशस्त्र क्रान्तिको आवश्यकता औंल्याउँदै थिए कवितामा र क्रान्तिकर्म रोकिएकोमा चिन्ता व्यक्त गर्दै क्रान्तिगीत गाइरहन आह्वान गर्दै थिए । यसका अन्तर्यमा जनगणतन्त्रको चेतना थियो । पचासको दशकको आरम्भसँगै सामन्तवादका विरmद्ध लक्षित भएर सुरm भएको जनयुद्धले जनगणतन्त्रको चेतनालाई अझ समृद्ध र सम्पन्न बनाउँदै नयाँ जीवनमूल्य र सौन्दर्यमूल्यको स्थापना तथा विकास ग¥यो । अब गणतन्त्रको चेतना आस्था, बलिदान र शौर्यमा आधारित जीवनमूल्य तथा दुःखान्तको सौन्दर्य वा आतङ्क र आनन्दको सौन्दर्यसँग सम्पृक्त भएर अभिव्यक्त हुन थाल्यो । जनयुद्धसिर्जित वर्गद्वन्द्वको यथार्थ र त्यसका अन्तर्यमा निहित त्याग, बलिदान र उत्सर्गको भाव तथा सामन्तवाद विरोधी नवीन संस्कृतिको अभ्यासले विचार र व्यवहारका क्षेत्रमा जनगणतान्त्रिक चेतनाको उदात्तीकरण र कलात्मक बिम्बीकरण गर्ने परिवेशको निर्माण ग¥यो । स्रष्टाहरुका कलमले सत्ताको तीव्र दमनका बावजुद पनि निर्भीकतापूर्वक यस चेतनालाई कवितामा प्रस्तुत गर्ने साहस गरिरह्यो । यस चेतनाका कविहरुमा कृष्ण सेन ‘इच्छुक’, पूर्ण विराम, ईश्वरचन्द्र ज्ञवाली, दिल साहनी, मणि थापा, रोशन जनकपुरी, चुनु गुरmङ, गणेश भण्डारी, सत्य पहाडी, गङ्गा श्रेष्ठ, अनिल शर्मा, पुण्य कार्की, अनिल श्रेष्ठ, डी. कौडिन्य, निभा शाह, पोषराज पौडेल, मोदनाथ मरहट्ठा, चेतकान्त चापागाईं, लोकेन्द्र विष्ट, हीरामणि दुःखी, यज्ञबहादुर डाँगी, बलराम तिमिल्सिना, दीपशिखा, राजकुमार कुँवर, आर. पी. तिमिल्सिना, उदयबहादुर चलाउने, आशाा नेपाली, खगेन्द्र राना लगायतका थुप्रै कविहरुले एक वा अर्को प्रकारले जनयुद्धसँग जोडिँदै नवीन यथार्थको अभिव्यक्तिसँगै राजतन्त्र र समग्र सामन्तवाद तथा साम्राज्यवादका विरmद्ध जनगणतान्त्रिक चेतनाको अभिव्यक्ति गरे ।

सिंगो देशले संकटकालको दमनकारी त्रासदी भोगिरहेका बेला यो सजिलो काम थिएन तर जीवनको जोखिम मोलेरै कविहरुले यस चेतनालाई अभिव्यक्त गरे । २०४० को उत्तरार्धरितबाट सामन्तवादबाट मुक्तिका निम्ति सशस्त्र युद्धको आवश्यकताबोध गरिरहेका कवि पूर्ण विरामले जनयुद्धको आरम्भपछि दशकभरि नै यस चेतनालाई प्रकट गरिरहे । यस अवधिका उनका ‘सिर्जनाको जुरो’, ‘मञ्जुको पट बोलिरहेछ’, ‘याङ्ग्रीको मृत्युमा’, ‘संवाददाताहरु भन्छन्’, ‘स्वागत छ मृत्य’ु, ‘लड्न जन्मेकाहरुले’, ‘थुइक्क पुर्णे’, ‘रोल्पाको स्वर’, ‘भालुखोलाको चर्मकार’, ‘यसो गरे कसो होला’, ‘वरवधू दुवैले विद्रोह गर्नुपर्ने बेला भयो’ जस्ता दर्जनौं कविता यस चेतनाका प्रखर साक्ष्य र संवाहक हुन् । ‘याङ्ग्रीको मृत्युमा’ कवितामा उनले लेखेः 

   अँध्यारो मरेर अँध्यारै जन्मेको देशमा

याङ्ग्रीको हातमा सयपत्रीको सट्टामा 

सूर्य बोलाउनका निम्ति बन्दुक बोकेको देखियो 

.... .... .... .....

याङ्ग्रीले अँध्यारो मरेर अँध्यारै जन्मेको देशमा 

सूर्य बेलाउनका निम्ति लगातार बन्दुकमा बारुद कोचिरहिन्

उनले मृत्यु भोगेर मेरो आँखामा लगातार बादल कोचिरहिन् । 

कवि इच्छुकको इतिहासको यस घडीमा सङ्ग्रहभित्रका ‘सेतु जैसीको घर’, ‘सलाम जेलवाङ’, ‘म पुर्खे सनारकी आमा’ जस्ता कविता तथा बन्दी र चन्द्रागिरि लामो कविता (काव्य) यस चेतनाका निकै सशक्त र उत्कृष्ट प्राप्ति हुन् । सबै कविताको उल्लेख यहाँ सम्भव छैन तर इच्छुकको जनगणतान्त्रिक चेतनालाई अभिव्यक्त गर्ने बन्दी र चन्द्रागिरि काव्यको अन्तिम खण्डका अन्त्यमा प्रस्तुत यो काव्यांश हेरौं ः 

साँचो अर्थमा जबसम्म

आजको या कुरुप धर्ती

मानव जातिको सुन्दर बस्तीमा बद्लिन सक्ने छैन

तबसम्म जारी रहनेछ

सुन्दर संसार निर्माण गर्ने हाम्रो सङ्कल्पको यात्रा

.... ... ... ....

र, एक न एक दिन जरmर

हाम्रो विश्वासको सभ्य संसार

हाम्रो गुलाफी विपनामा फेरिनेछ

र, यो एकाइसौं शदी हाम्रो मुक्तिको महान् शदी हुनेछ † 

सामन्तवादका विरmद्ध कलम चलाएवापत र जनगणतन्त्रको स्वप्न देखेवापत नै निरङ्कुश सत्ताले उनको हत्यासमेत ग¥यो । जनताका बैरी र आततायी सत्तासँग सम्झौता तथा समर्पण नगरेकै कारण सहादत वरण गरेका इच्छुक वास्तवमा जनगणतन्त्रका स्वप्नलाई कवितामा सुन्दर आकार दिने जनताका प्रिय कवि थिए । 

जनयुद्धसँगै जोडिएका कवि ईश्वरचन्द्र ज्ञवालीका ‘कुमारी बुढा’, ‘गादोमा आगो लुकाएर‘, हाम्रो रातो यात्रा’, ‘फायर रेञ्जको छेउबाट’, ‘लाशरहरु सपना देख्दैनन्’, चुनु गरुङको ‘बेलिसरा’, मणि थापाको ‘गमालीहरु’, ‘यस पटक गाउँमा’ जस्ता कविता लगायत अन्य थुप्रै कविका कविताको नाउँ यहाँ सूचीबद्ध गर्न सकिन्छ । यिनमा जीवनलाई, सौन्दर्यलाई हेर्ने नयाँ दृष्टि छ र समग्रमा सामन्तवादका विरmद्ध सुन्दर साम्यवादी समाजको स्वप्न छ । जनयुद्ध सम्बद्ध वा प्रभावित यो सिंगो कविताधारा जनगणतान्त्रिक चेतनाको महत्तम प्राप्ति हो जसले २०६२/०६३को गणतान्त्रिक कविता अभियानलाई पनि प्रभावित पारेको छ ।

जनयुद्धका आरम्भिक चरणतिर वा भनौं यसको पूर्वाद्र्धसम्म नेपालका संसदीय शक्तिहरुको यसप्रति विरोध नै थियो र तिनकै शासनकालमा इच्छुक लगायतका कविहरु हिरासतमै मारिनु पर्ने स्थिति पनि रहेकै हो तर पचासको दशकका अन्त्यतिर पुग्न थालेपछि परिस्थितिमा बदलाव आयो । खास गरी राजा वीरेन्द्रको वंशनाश, ज्ञानेन्द्रको सत्तारोहण र संसदीय सरकारका विरmद्ध ‘कु’ सँगै सरकार तथा संसद विघटनका परिघटनाले संसदीय शक्तिहरु र गणतान्त्रिक चेतनाबाट केही टाढा रहेका स्रष्टाहरु समेतमा राजतन्त्र विरोधी चेतनाको विकास हुने नयाँ परिस्थिति जन्मियो र विद्राही माओवादीसँग १२ बुँदे समझदारीको परिणतिसम्म पुगेर राजतन्त्रका विरmद्ध तथा गणतन्त्रका पक्षमा आन्दोलनको माहौलसमेत सिर्जना भयो । यसबारे रमेश भट्टराईले लेखेका छन्ः 

राजनीतिमा देखापरेको यस उथलपुथलको प्रभाव कविहरुमा पनि प¥यो । नेपालमा पहिले कहिल्यै यति चर्को रुपमा नउठेको गणतन्त्रको स्वर पहिलो पटक नेपाली आकाशभरि फिँजियो । युवा विद्यार्थीले सडकमा गणतन्त्रका पक्षमा गगनभेदी नारा लगाए । राजनीतिक नेताहरु पहिलो पटक गणतन्त्रका विषयमा बहस गर्न राजी भए र बिस्तारै नागरिक समाज पनि गणतन्त्रका पक्षमा खुलेरै लाग्यो । देशका प्रमुख राजनीतिक पार्टीहरुले आफ्नो नारा नै गणतन्त्रतर्फ लक्षित गरे । यसरी ५० को दशकको अन्त्यसम्म आइपुग्दा नेपालमा गणतन्त्रको चेतनामा तीव्रता आयो । कविहरु पनि यस चेतनाले उत्साहित बने जसले गर्दा गणतान्त्रिक कविताको सिर्जना–यात्रा प्रारम्भ भयो । ..... सबै विचारका कविहरु एउटै गणतान्त्रिक आवाजमा समाहित हुन पुगे (२५) ।

उपर्युक्त कथनले २०६२/०६३को जनआन्दोलनतर्फ सङ्केत गरेको छ । १२ बुँदै समझदारीपछि माओवादीसमेतको परोक्ष संलग्नतामा जनआन्दोनलको आरम्भ भयो र एकातिर सडकमा राजनीतिक पार्टीभन्दा अघि बढेर राजतन्त्रका विरmद्ध गणतन्त्रको नारा लाग्न थाल्यो भने यता वैरागी काहिँलाका संयोजकत्वमा लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरुको मञ्च नै गठन भई गणतान्त्रिक चेतनाका कविता सिर्जना गर्दै कोठेगोष्ठी लगायत सडकमा समेत कविता वाचनले अभियानको रुप लियो । 

गणतान्त्रिक कविता आन्दोलनमा जनयुद्धको धाराका कविहरुको निरन्तर सक्रियता त थियो नै, त्यस धारामा सङ्गठित नभएका अन्य थुप्रै प्रगतिशील कविहरुको पनि बाक्लो र सक्रिय सहभागिता रह्यो । त्यस्ता प्रगतिशील कविहरुमा आहुति, अमर गिरी, मातृका पोखरेल, विमल निभा, विजय सुब्बा, जगदीश चन्द्र भण्डारी, रामप्रसाद ज्ञवाली, चंकी श्रेष्ठ, स्नेह सायमी, पुरmषोत्रम सुवेदी, लक्ष्मी माली, सरोज धिताल, सुलोचना मानन्धर, मधुसूदन गिरी, मित्रलाल पंज्ञानी, बलभद्र भारती, पदम गौतम, पुण्यप्रसाद खरेल, यज्ञ प्रसाईं, अनिल पौडेल, वासुदेव अधिकारी, राम विनय, भवानी क्षेत्री, श्यामल, हरिगोविन्द लुइटेल, भूपाल राई, विक्रम सुब्बा, लिखत पाण्डे, शार्दूल भट्टराई, गोविन्द वर्तमान, आर. एम. डङ्गोल, आर. आर. चौलागाईं लगायत ४० कै दशकदेखि लेख्दै आइरहेका थुप्रै कविहरु र पचासको दशकमै आएका सङ्गीत स्रोता, सरिता तिवारी, प्रकाश सिलवाल, सुरेश किरण, गीता त्रिपाठी लगायतका युवाकविहरु सक्रिय थिए । 

यसै गरी वैरागी काहिँला, विष्णविभु घिमिरे, कृष्ण धरावासी, कृसु क्षेत्री, ठाकुर बेलबासे, वेन्जु शर्मा, मञ्जु काँचुली, वियोगी बुढाथोकी, श्रवण मुकारmङ, धमेन्द्र नेम्वाङ, यज्ञनिधि दाहाल, नन्दकृष्ण जोशी, अविनाश श्रेष्ठ, विवश पोखरेल लगायत वामचेतना इतर लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरुको पनि सक्रिय सहभागिता रह्यो । 

जनयुद्धकारी चेतनासम्बद्ध स्रष्टा, वामचेतनासम्बद्ध अन्य प्रगतिशील स्रष्टाहरु तथा लोकतान्त्रिक चेतनाका स्रष्टाहरु सबैको सहभागितामा एक प्रकारले देशैभरि जुन गणतान्त्रिक कविता अभियान चलिरहेको थियो, त्यसलाई एकै ठाउँमा दस्तावेजीकरण गर्ने सन्दर्भमा वेदना पत्रिकाको प्रयास महङ्खवपूर्ण छ । यस पत्रिकाले देशैभरिका कविहरुलाई समावेश गरी तिनका गणतान्त्रिक चेतनाका कविताको विशेषाङ्क गणतन्त्र कविता विशेषाङ्क (पूर्णाङ्क ७२) २०६३ जेठमा प्रकाशित ग¥यो । यसमा नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाबारे रमेश भट्टराईको विमर्शात्मक आलेख पनि प्रकाशित छ भने माथि भनिएजस्तै विभिन्न धारका पाका र युवापुस्ताका गरी जम्मा ९२ जना कविका कविताको प्रकाशन गरिएको छ । यस सङ्ग्रहको ऐतिहासिक महङ्खव किन पनि छ भने यसमा सङ्कलित कविताले २०६० को दशकको आरम्भतिरको गणतान्त्रिक राजनीतिक आन्दोलनको चरित्रका साथै गणतान्त्रिक चेतनाको स्वरुपलाई पनि उद्घाटित गर्दछ । 

नागार्जुन साहित्य प्रतिष्ठानले २०६२ (कार्तिक पुस) मा प्रकाशित गरेको नागार्जुन साहित्यिक त्रैमासिकको लोकतान्त्रिक साहित्य विशेष अङ्क पनि यस सन्दर्भमा उल्लेखनीय छ । यसमा लोकतान्त्रिक स्रष्टाहरुको मञ्चका संयोजक वैरागी काहिँलाको अन्तर्वार्ताका साथै ५० कविका गणतान्त्रिक चेतनाका कविता प्रकाशित गरिएको छ ।  

संयुक्त रुपमा गणतान्त्रिक कविता आन्दोलनको सञ्चालनका सन्दर्भमा चितवनमा २०६५ मा गठन भएको गणतान्त्रिक कविता उत्सव संयोजन समिति र त्यसका आयोजनामा भएको गणतान्त्रिक कविता उत्सव कार्यक्रम पनि उल्लेखनीय छ । २०६२÷०६३ को जनआन्दोलनपश्चात् स्थापित गणतन्त्रको स्वागत तथा नेतृत्ववर्गलाई खबरदारी गर्ने उद्देश्यले प्रकाश चापागाईंको संयोजकत्वमा यो समिति गठन भएको थियो जसमा सुरेन्द्र अस्तफल (सचिव), सरिता तिवारी, भूपिन व्याकुल, बालकृष्ण थपलिया, पुष्प अधिकारी, धनराज गिरी, किसान प्रेमीको संलग्नता थियो । यसले आयोजना गरेको गणतन्त्र कविता उत्सवमा ७१ जना कविहरुले कविता वाचन गरेका थिए र पछि तिनै कविताहरुलाई समावेश गरी कवितामा गणतन्त्र सङ्ग्रह २०६५ मै प्रकाशित गरियो । गणतान्त्रिक चेतनाको विस्तारका सन्दर्भमा यी कविताहरुको पनि विशेष महङ्खव रहेको छ । 

उपर्युक्त तथ्यले के देखाउँछ भने यति बेला देशैभरि गणतान्त्रिक चेतनाको बाढी नै आएको छ र सबै धारका कवि एकै कित्तामा उभिएका हुन् कि भन्ने भान हुने वातावरण सिर्जना भएको छ । सम्भवतः यही बाढीमय स्थितिलाई देखेर कवि तथा समालोचक पुरmषोत्तम सुवेदीले लेखे ः “जनआन्दोलन २०६३ मा आएर प्रगतिशील तथा प्रजातान्त्रिक दुवै शिविरहरुको गन्तव्य लोकतान्त्रिक गणतन्त्र हुन पुगेको छ । प्रजातान्त्रिक पक्ष स्पष्ट रुपमा काव्यमा राजनीति बोकेर आएको छ भने जनगणतन्त्रवादी प्रगतिवादी पक्ष समन्वयवादी लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमा पुरै खुलेर ओर्लेको देखिन्छ” (४६) । 

पुरmषोत्तम सुवेदीको यस भनाइले त्यति बेलाको गणतान्त्रिक कविताको प्रवृत्तितर्फ पनि सङ्केत गर्दछ तर यो कथन पूर्णतः वस्तुपरक छैन । सुवेदीले भनेझैं निश्चित रुपमा यति बेला प्रगतिवादी कविहरुको ठुलो हिस्सा र लोकतान्त्रिक चेतना पक्षधर कविहरुको साझा गन्तव्य लोकतान्त्रिक गणतन्त्र बनेको देखिन्छ । उपर्युक्त सङ्ग्रहका कविताहरुले यसकै सङ्केत गर्दछन् । अझ चितवनको गणतान्त्रिक उत्सवमा छापिएका कविताले त गणतन्त्र स्थापनाको स्वागत र नेताहरुलाई खबरदारी गर्ने उद्देश्य लिएको कुराले के सङ्केत गर्दछ भने गणतन्त्र प्राप्त भइसक्यो र यसलाई सुरक्षित गर्नु पर्छ भन्ने कुरा कविहरु गरिरहेका छन् । यसले सुवेदीले भनेजस्तै लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नै उनीहरुको साझा गन्तव्य थियो भन्ने सङ्केत पनि गर्दछ तर यो समकालीन कविहरुको एउटा धारा हो । जनताको वास्तविक गणतन्त्र आएको ठान्न नसकिने र जनताको गणतन्त्र स्थापनाका लागि अझ लड्नु पर्ने र लडाइँ जारी राख्नुपर्ने चेतनाको जोडदार अभिव्यक्ति अर्का थरी कविहरुले गरि नै रहे र अद्यापि गरिरहेका छन् । 

गणतन्त्र आइसकेपछि पनि कवि पूर्ण विरामले युद्ध अलपत्रमा परेको निष्कर्षमा पुगेर लेखेः

सूर्य खसेको होइन र सम्पूर्ण भष्म भएका होइनन्

आँधीलाई आल्मोनियमको भाँडो बनाएर कुच्याइएको मात्रै हो

घन बोक्ने सारा हातहरुले आत्महत्या गरेका छैनन्

वोरियाड मरेको होइन र हावाहरुले आत्मदाह गरेका छैनन्

(पौवाकी पौवालीलाई, २०६४)

   भीर खोजिरहेका छन् जोन अफ आर्कहरुलाई 

   नदीमा मिसिएका कुलाका पानीहरुले 

   कामै नलाग्ने बनाएका छन् नेत्र अभागीका कविताहरुलाई

बतासका ओढनीहरुले गुटमुटाएका छन् लुसी ग्रेहरुलाई 

र बेपत्ताका पोकोलाई अबिरको पहिरोले थिचेको छ 

अलपत्रमा परेको युद्धका नतिजा यस्तै छ

ऋषेश्वरको इतिहासमा आगो लाग्न थालेको छ ।

      (‘अलपत्रमा परेको युद्धको नतिजा यस्तै हुन्छ’, पौवाकी पौवालीलाई)

जाडोमा उही फाइबरकै ओढ्ने ओढेर

दरिद्र आमाहरु सूर्य हराएको आकाशमुन्तिर 

घाम ओढ्ने सपना बुनिरहेका छन्

सालकै पातमा राखेर दुई गाँस भात टिप्नका निम्ति पनि 

एउटा सिंगो दिन मार्नुपर्ने समय उस्तै छ

आराम छैन भनेर चिठी लेख्नै पर्ने भयो 

फेरि केप र जिलेटिनको शिला खोजेर मात्रा मिलाउनु पर्ने भयो

चे ग्वेभारालाई चिठी लेख्नै पर्ने भयो । 

(चे ग्वेभारालाई चिठी लेख्नै पर्ने भयो)

नवस्थापित गणतन्त्र जनताको गणतन्त्र होइन । जनताको दुर्दशा उस्तै छ र जनयुद्धप्रति घात भएको छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेर पूर्ण विरामले जनगणतन्त्र प्राप्तिका लागि युद्ध लडिरहनुपर्ने विचारको काव्यिक अभिव्यक्ति गरे । जनयुद्धकारी शक्तिको मूल नेतृत्वले लोकतान्त्रिक गणतन्त्रमै आफूलाई बिसाए पनि जनगणतन्त्र स्थापनाको आन्दोलन जारी नै राख्नु पर्ने चेतना राजनीतिक तहमा पनि जीवितै रह्यो र पूर्ण विरामजस्तै अरु थुप्रै स्रष्टाहरुका कवितामा त्यसले आवेग र आक्रोशका मुद्रामा अभिव्यक्ति पनि पाइरह्यो । यसै क्रममा निभा शाहले लेखिन् :

आफूले बोकेको बन्दुक

अरुले नै कासन गरेपछि

सत्ता आफ्नो हुँदैन मनसरा 

सत्ता आफ्नो नहुनेको 

 दुनिया बदलिँदैन मनसरा  

 आगो बोलिरहेछ मनसरा  

आगो भर्भराएको सुन्यौ मनसरा ?

(निभा शाह, ‘मनसरा’, प्रतिभा प्रवाह) 

क्रान्तिको निरन्तरता र जनगणतन्त्रको स्थापनासँग सम्बद्ध यो चेतना उत्तरवर्ती नेपाली कविताको एउटा विशेष प्रवृत्ति हो जो पुरmषोत्तम सुवेदीले माथि भनेभन्दा भिन्न छ । सिंगो राजनीतिक आन्दोलनमा पनि यो धार सबलीकृत र ध्रुवीकृत हुँदै गएको छ भने कवितामा पनि त्यो उत्तिकै प्रखर रुपमा अभिव्यक्त भइरहेको छ ।  

८. राजतन्त्रोत्तर कालको नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतना

राजतन्त्रको समाप्तिपछि मुलुक गणतन्त्रमा प्रवेश ग¥यो र संघीयतामा आधारित नयाँ संविधान पनि जारी भई आम निर्वाचन हुँदै देश नयाँ चरणमा प्रवेश ग¥यो तर माथि भनिएजस्तै प्रश्न अहिले पनि अगाडि छ– यो कस्तो गणतन्त्र हो ? के यसले वर्गीय, जातीय, लिङ्गीय तथा क्षेत्रीय उत्पीडनको समस्यालाई हल गर्ने सामथ्र्य राख्छ ? के यसले सांस्कृतिक उत्पीडनलाई हल गर्ने सामथ्र्य राख्छ ? के यसले वणिक (दलाल) पुँजीवादी तथा साम्राज्यवादी उत्पीडनबाट मुक्तिका लागि मार्ग प्रशस्त गर्छ ? के यसले जनताका जनजीविकाका समस्यालाई हल गर्ने सामथ्र्य राख्छ ? यी आधारभूत प्रश्नहरु गणतन्त्रको चरित्रसँग जोडिएका छन् । जनगणतन्त्रको पक्षमा हिजैदेखि आन्दोलनरत राजनीतिक शक्ति र स्रष्टाहरु अहिले पनि यो संसदीय अथवा बुर्जुआ गणतन्त्र हो र यसले यी समस्याको समाधान गर्न सक्दैन भन्ने निष्कर्षसहित जनगणतन्त्रका पक्षमा आन्दोलनरत छन् र कवितामा त्यो चेतना अभिव्यक्त गरिरहेका छन् । आज पारिजात र इच्छुकहरु छैनन्, भएका कतिपय पाका स्रष्टा सुस्ताएका पनि छन् तर केही पाका स्रष्टाहरु अझै पनि जनगणतन्त्रका पक्षमा उभिएकै छन् र कविता लेखिरहेका छन् भने युवा पुस्ता पनि थपिएको  छ । 

आज विचारणीय अर्को पक्ष पनि छ, त्यो के भने एक थरी स्रष्टाहरु जातीय मुक्तिको प्रश्नलाई जसरी तीव्र रुपमा उठाइ रहेका छन्, त्यो पनि गणतान्त्रिक चेतनासँग जोडिएरै देखापरिरहेको छ । केही दिनअघि खगेन्द्र संग्रौलाले पोखरा साहित्य मेलामा संविधानलाई रगतले लेखिएको दस्तावेज भन्दै आफू राष्ट्रवादी हुन नसक्ने उद्घोष गर्नु  भयो । उहाँको भनाइ उत्तेजक र भडकाउ लाग्न पनि सक्छ, धेरैलाई लागेकै पनि छ तर त्यसो भनेर त्यो अर्थहीन हुँदैन । त्यसै बेलातिर प्रज्ञा प्रतिष्ठानको आयोजकत्वमा काठमाडौंमा पृथ्वीजयन्ती मनाइँदै थियो र राष्ट्रपतिलाई समेत आमन्त्रण गरेर सालिकमा माल्यार्पण गरिँदै थियो । यसो गरेर पृथ्वीनारायण शाहलाई फेरि बडामहाराजाधिराज र राष्ट्रिय एकीकरणका नायकका रुपमा राजकीय स्तरमै स्थापित गर्ने प्रयत्न भइरहेको सङ्केत मिल्छ । प्रज्ञा प्रतिष्ठानभित्र महेन्द्रको सालिक पुनस्र्थापनाको प्रसङ्ग पनि सँगसँगै आएको छ । 

अर्कातिर आदिवासी, जनजाति तथा मधेसी समुदाय अझै पनि पृथ्वीकालमा आरम्भ भई महेन्द्रकालमा पूर्णता पाएको सामन्ती राष्ट्रवादी चेतनाबाट उत्पीडित रहेको अनुभूति गरिरहेका छन् । मधेसी अथवा गैरपहाडीलाई हेर्ने राज्यको आँखामा अझै महेन्द्रीय राष्ट्रवादको विभेदकारी चेतना व्याप्त छ । खगेन्द्र संग्रौलाको सङ्केत त्यतापट्टि थियो ÷ छ । त्यसै अनुभूतिलाई भूपाल राईले कवितामा यसरी पोखेका छन् :

   

के यो भक्तभानुभक्तको राष्ट्रीय भाषा हो र  ? 

अथवा राममणी आदिको सजातिय कविता  

या गोर्खाली हिन्दूस्तानाको राजकियधर्म 

अथवा महेन्द्रको लवेदा सुरुवाल

वा शासकिय नश्लको सेफद अनुहार

के हो यो सिकलसेल एनिमिया र

(सिकलसेल एनिमिया)

नेपालमा विशेषतः जनयुद्धको विकाससँगै जातीय मुक्तिको प्रश्न अगाडि आएको हो र गणतन्त्रको स्थापनासँगै आदिवासी तथा जनजातीय मुद्दा निकै सशक्त बन्दै गएको हो । नेपालको संघीय पुनर्संचरना एक प्रकारले राष्ट्रिय रुपमै अनुमोदित भई नयाँ संविधान समेत बनिसकेको छ तथापि अझै पनि जनजाति र आदिवासीका माग र अपेक्षाको सम्पूर्ण सम्बोधन भइसकेको छैन । राष्ट्रिय रुपमा पहिचान र सामथ्र्यका आधारमा राजनीतिक पुनर्संरचनाको बहस र आन्दोलन चलिरहेकै छ । साहित्यमा पनि यो प्रश्न त्यत्तिकै प्रखर रुपमा अभिव्यक्त भइरहेको छ । 

नेपाल अनेक जातीय राष्ट्रियताको सङ्गम हो तर शताब्दियौं लामो एकात्मक सामन्तवादी शासनका कारण ती सबको सहअस्तित्व, सम्मान र स्वायत्ततालाई राज्यले स्वीकार गरेन र मूल धारमा तिनलाई स्थान दिएन । इतिहासदेखि नै वञ्चितीकरण र उपेक्षाको सिकार बनाइएका विशेषतः आर्येतर जातीय समुदायले आज पनि त्यसबाट मुक्ति पाइसकेको अनुभूति गरिरहेका छैनन् । गणतन्त्र स्थापनापछि पनि त्यो उपेक्षा र वञ्चितीकरण कायमै रहेको यथार्थलाई कवि भूपालले आफ्ना कवितामा अभिव्यक्त गरेका छन् । ‘भीमफेदीको उकालो र तामाङ राष्ट्रको शिर’ कवितामा उनले तामाङहरुलाई पहिलो पटक श्री ३ राणाजीको मोटर बोकेर काठमाडौं ल्याउन लगाइएको ऐतिहासिक सन्दर्भको उल्लेख गर्दै त्यस परिघटनामा तामाङहरुले पाएको दुःख र बलिदानको भावपूर्ण सम्झना गर्दै त्यस समयका तुलनामा आज नेपालको राजनीतिक तस्वीर धेरै बदलिएको भए पनि (गणतन्त्रसमेत स्थापित भइसक्दा पनि) तामाङ राष्ट्रियताको पहिचान नबदलिएको यथार्थलाई यसरी प्रस्तुत गरेका छन् :

सबथोक भएको छ नयाँ नयाँ 

तर, उस्तै छन्

अझै पनि दुई चिज

एक : त्यो फुलचोकी छायाँले थिचिरहेको

बूढो भीमफेदी

दुई : शताब्दियौैं झुक्दा – झुक्दा 

उठ्न न सकेको 

तामाङ राष्ट्रको शिर 

यहाँ दुई भनिएका कुरा वास्तवमा दुई नभई एकै हुुन् । बुढो भीमफेदी र तामाङ राष्ट्र यहाँ पर्यायवाची छन् । अग्लो फुलचोकी यस देशको शासनसत्ताको केन्द्र हो जसले दक्षिणवर्ती होचो भूगोलमा रहेको भीमफेदीतुल्य तामाङ राष्ट्रियतालाई अझै पनि थिचिरहेको अनुभूति यस कवितामा व्यक्त गरिएको छ । यसरी नै देशमा अझै पनि अन्य राष्ट्रिय समुदाय राज्यको मूल धारबाट उपेक्षित रहेको कवितात्मक निष्कर्ष प्रस्तुत गर्दै भूपाल राईले कवितामा प्रतिरोध सौन्दर्यको नयाँ बान्कीसमेत निर्माण गरेका छन् । 

यही कारण हो संविधान बनिसक्दा पनि थुप्रै समुदायहरु त्यसप्रसति सन्तुष्ट छैनन् । त्यसैले युवाकवि राजबहादुर कुँवर प्रश्न गर्छन् :

राष्ट्रिय फूल गुराँस हो वा तराई सिंगार्ने थारु ?

राष्ट्रिय रङ सिम्रिक हो वा पाखो जोत्ने गुरmङ ?

पचासयताका कवितामा देखापरिरहेको यस आदिवासी तथा जनजातीय चेतनाले जातीय मिथक, जातीय संस्कृति अनि माटोको सम्बन्धसँग गाँसिएर अनि किनारीकरण र पहिचानको सन्दर्भसँग समेत जोडिएर आवेगपूर्ण र आक्रोशपूर्ण अभिव्यक्ति पाइरहेको छ । राजन मुकारmङको कवितामा आक्रोशको यो रुप हेरौं :

हो, म मतवाली राज्यको उद्घोष गर्छु

भट्टीपसलबाट ÷ च्यातेर धुजाधुजा पार्दै 

हो, म सामन्ती कुरुपता पिउँछु÷पिउँछु, पिउँछु

र कुख्यात राजकता डकारेर

त्यस कारखानालाई हकार्छु–

“यस्तो नाथे संवैधानिक स्वतन्त्रता 

उहिल्यै छादियो भट्टीपसलमा” ।    

  (मिथक माया, १५) 

यी सन्दर्भले के स्पष्ट पार्छन् भने गणतन्त्रको चेतनालाई २०६२÷०६३ को आन्दोलनका क्रममा देखिएको र बुझिएको एकथरी स्रष्टाहरु(राजनीतिक शक्तिहरु) को बुझाइभन्दा माथि उठेर विस्तारित आयाममा बुझ्नु पर्दछ । गणतान्त्रिक चेतनाप्रतिको हिजोको साझा बुझाइ आज पर्याप्त छैन । आजका कवितामा वर्गीय उत्पीडनबाट मुक्तिसँगै आन्तरिक राष्ट्रियताका समस्याको सम्बोधनका साथै लिङ्गीय र क्षेत्रीय उत्पीडनको अन्त्यको चाहना र चेतनासँग जोडेर गणतन्त्रको चेतना प्रकट भइरहेको छ । यो आजका नेपाली कविताको विशिष्ट प्रवृत्ति र पहिचान पनि हो ।

९. उपसंहार 

नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको सन्दर्भ विमर्शको अत्यन्त गम्भीर र विशद् विषय हो । यसको आवधिक आयाम पनि अति विस्तारित छ । कतिपय लेखकले वंशानुगत राजतन्त्रको आरम्भिक चरणतिरबाटै यस चेतनाको उपस्थितिलाई हेर्ने प्रयास पनि गरेका छन् । यसो भए पनि विक्रमको बिसौं शताब्दीका मध्यतिरबाट नेपाली कवितामा यस चेतनाको प्रकटीकरणका सङ्केतहरु देखिन थालेका हुन् जसका पृष्ठभूमिमा सन्तसाहित्यको महङ्खवपूर्ण भूमिका रहेको छ । औपचारिक रुपमा भने १९७० पछि महानन्द सापकोटा र धरणीधर कोइरालाका कवितामा यो चेतना स्पष्ट रुपमा अभिव्यक्त भयो । पछि स्वच्छन्दतावादी धाराकै भए पनि युगचेतनाबाट प्रभावित भई सिद्धिचण श्रेष्ठ तथा लक्ष्मीप्रसाद देवकोटाहरुले यस चेतनालाई अगाडि बढाउने काम गरे । ‘आमाको सपना’ हुँदै गोपालप्रसाद रिमालले यस चेतनालाई एउटा उत्कर्ष दिए । यसपछि वि. सं. २००७–०८ तिरबाट सुरm भएको प्रगतिवादी कविताधारा अन्तर्गत केवलपुरे किसान, भूपी शेरचन र गोकुल जोशीका कवितामा सामन्तवाद साम्राज्यवाद विरोधी जनगणतान्त्रिक चेतनाको औपचारिक अभिव्यक्ति भयो । स्वच्छन्दतावादी कविहरुका कवितामा रहेको गणतन्त्रको अस्पष्ट र अमूर्त चेतना प्रगतिवादी कवितामा आएपछि निकै मूर्त र स्पष्ट रुपमा देखा प¥यो र अनेक उतार चढावका बावजुद आज पर्यन्त प्रग्तिवादी कवितामा सामन्तवाद साम्राज्यवाद विरोधी चेतनाकै रुपमा यो प्रकट भइरहेको छ । 

नेपालको राजनीतिक इतिहासमा २००७ सालपछि २०३५/०३६मा भएको जनसंघर्ष तथा २०४५/२०४६ र २०६२/०६३ मा भएको पञ्चायत तथा राजतन्त्र विरोधी आन्दोलनका क्रममा वामशक्ति र प्रजातान्त्रिक÷संसदीय शक्तिको सहकार्य भए अनुरुप नै साहित्यमा पनि यी दुई शक्तिको सहकार्य भएको तथा संयुक्त रुपमा गणतान्त्रिक कविता अभियानहरु सञ्चालन भएको देखिन्छ । त्यसले गणतान्त्रिक चेतनाको विकासका सन्दर्भमा महङ्खवपूर्ण योगदान दिएको छ । यस सन्दर्भमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र (संसदीय गणतन्त्र) लाई नै अन्तिम गन्तव्य ठान्ने एउटा साझा प्रवृत्ति वाम तथा प्रजातान्त्रिक विचारका कविहरुका कवितामा देखिन्छ भने संसदीय गणतन्त्रलाई अपर्याप्त ठान्दै जनगणतन्त्रलाई आदर्श ठानेर त्यसको प्राप्तिका निमित्त वर्गसङ्घर्षलाई निरन्तरता दिइरहनु पर्ने क्रान्तिचेतनाको अभिव्यक्ति एकथरी कविहरुका कवितामा प्रखर रुपमा अद्यापि भइरहेकै छ । अझ नयाँ सङ्घीय संविधान जारी भइसक्दा पनि सांस्कृतिक तथा जातीय, क्षेत्रीय समस्याहरु हल नभएका परिप्रेक्ष्यमा, राष्ट्रवादको परम्परागत सामन्ती चेतनाले उत्पीडन गरिरहेकै बोधका पृष्ठभूमिमा त्यसका विरmद्धको चेतना पनि आजका कवितामा तीव्रताका साथ व्यक्त भइरहेको छ र यसले जनगणतान्त्रिक चेतनासँगै सामीप्य राख्दछ । त्यसैले आजको गणतान्त्रिक चेतनालाई हिजोका सीमामा बुझ्नु उपयुक्त हुँदैन । यो चेतना आज पनि उत्तिकै सान्दर्भिक छ र यसलाई विस्तारित आयाममा हेरिनु पर्दछ । आजका कविताले यही अपेक्षा र सङ्केत गरिरहेका छन् । 

प्रमुख सन्दर्भ सामग्री सूची 

अर्याल, मुरारी, ‘साहित्यमा गणतान्त्रिक चेत र आवश्यकता’, वेदना, पूर्णाङ्क ७३, २०६४, पृ. ४–३९ । 

गौतम, राजेश, ‘शुक्रराज शास्त्रीः आर्यसमाजदेखि सहादतसम्म’, शुक्रराज ट्रपिकल तथा सरुवारोग अस्पताल स्मारिका, २०५७, पृ. ६१– ।

चापागाईं, निनु, सर्वार्थ योगवाणी र प्रगतिशील कवि योगमाया, काठमाडौंः थानप्रसाद अधिकारी (भवीन्द्र), २०७५ । 

चापागाईं, निनु, ‘नेपाली साहित्यका सन्दर्भमा समाजवादी यथार्थवाद, यथार्थवादी रचनादृष्टि र विवेचना, काठमाडौंः दिल वरदान, महिम चापागाईं, २०५१ । 

चैतन्य, ‘नेपाली संस्कृतिः एक सङ्क्षिप्त अध्ययन’, माक्र्सवाद र संस्कृति, काठमाडौं ः सहिद स्मृति प्रकाशन, २०६६ ।

तिम्सिना, मातृका, ‘चरैवेति–चरैवेति’, सर्वार्थ योगवाणी र प्रगतिशील कवि योगमाया, काठमाडौंः थानप्रसाद अधिकारी  (भवीन्द्र), २०७५, पृ. ७–३६ । 

पुष्पलाल, ‘नेपाली जनआन्दोलन ः एक समीक्षा’, छानिएका रचनाहरु, सम्पा. विष्णु प्रभात, काठमाडौं ः मदन आश्रित स्मृति प्रतिष्ठान, २०५३ । 

पाण्डेय, ताराकान्त, प्रगतिवादी नेपाली कवितामा अभिव्यञ्जित यथार्थ, विद्यावारिधि शोधप्रबन्ध, त्रि. वि., २०५५ । 

भट्टराई, रमेश, ‘गणतन्त्र र नेपाली कविता’, वेदना, पूर्णाङ्क ७२, २०६३, पृ. ९–२७ ।

भण्डारी, जगदीश चन्द्र, प्रगतिवादी नेपाली कविता : रेखाङ्कन र विश्लेषण, काठमाडौं ः मुन्नी भण्डारी, २०५५ । 

रावल, भीम, नेपालमा साम्यवादी आन्दोलन : उद्भव र विकास, दो. संस्क., काठमाडौं ः पैरवी प्रकाशन, २०४७ ।  

शर्मा, अनिल, ‘सिर्जनामा राष्ट्रियता र गणतन्त्रको अभिव्यक्ति’, नौलो बिहानी, १२ः३, २०६६, पृ. १७–२६ ।  

शर्मा, जनकलाल, जोसमनी सन्त परम्परा र साहित्य, काठमाडौं : साझा प्रकाशन, २०२२ । 

सुवेदी, पुरmषोत्तम, ‘समकालीन नेपाली कविता र विषयवस्तु’, सङ्क्रमणको साहित्य र समकालीनता, ललितपुर : साझा प्रकाशन, २०६६ ।

वेदना, गणतन्त्र विशेषाङ्क २०६३ का कविताहरु ।

गणतान्त्रिक कविता उत्सव संयोजन समिति, कवितामा गणतन्त्र, चितवन : गणतान्त्रिक कविता उत्सव संयोजन समिति, २०६५ । 

अन्य सम्बद्ध कविका कविताहरु । 

--------------------------------------------

प्रा. डा. ताराकान्त पाण्डेयको कार्यपत्र माथि टिप्पणी

नेपाली कविता गणतान्त्रिक चेतले नै हुर्किएको छ

रत्नमणि नेपाल

नेपाली भाषा साहित्यका हामी पाठकहरुलाई प्रस्तुत नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतना बिषयक लघु शोधपत्र एक अधिरचनाका रुपमा प्राप्त छ । कविता रचनामा गणतान्त्रिक सौन्दर्यशास्त्रका मान्यता कसरी प्रयुक्त छन् भन्ने जिज्ञाशा उपर गरिएको यो छलफल छ उच्च बौद्धिकस्तरको । कविताको संरचनाका घटक अनेक विम्व उत्पादन गराउन सहायकारी हुने ऐतिहासिक राजनीतिक एवम् सामाजिक घटनाहरुको बिश्लेषणले यो अध्ययनलाई थप महत्वको बनाएको छ । यी घटनाको उल्लेख नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको प्रभाव कसरी परेको छ ? भन्ने यस अध्ययनको पहिलो प्रश्नलाई हल गर्ने उद्देश्यले गरिएको छ । दोस्रो प्रश्न गणतान्त्रिक चेतनायुक्त कविताको विकास यात्रा कस्तो छ भन्ने दोस्रो प्रश्नको उत्तरमा अध्येताले काल विभाजन नै गरिदिएका छन् । काल विभाजन तर प्रचलित कविता वा साहित्यको काल विभाजन भन्दा मौलिक हुन सकेको छैन । गणतन्त्रको चेतनाले लेखिएका कविताले कस्तो पहिचान बोकेका छन् त भन्ने तेस्रो प्रश्नमा सोदाहरण विभिन्न कालखण्डमा लेखिएका कविताका नमुना दिइएकोले कस्तो हुँदोरहेछ गणतान्त्रिक कविता ? भनी प्रश्न सोधिरहनु पर्ने स्थिति आउँदैन ।

गणतन्त्र राजनीतिक प्रणालीसँग सम्बन्ध राख्छ कविताले कलाशास्त्रीय आधार माग गर्दछ । नेपाली कवितामा गणतान्त्रिक चेतनाको अध्ययन खास कविताको अध्ययन नै हो, राजनीतिक व्यवस्थाको होइन । कविताको अध्ययन विश्लेषण सौन्दर्यशास्त्रीय हुनुपर्ने हो । प्रस्तुत अध्ययनकोे अवधाराणात्मक सोच बढि राजनीतिक छ, कवितालेखनमा साम्यवादी चेतनाको आग्रह गरिएको । 

के हो गणतान्त्रिक चेतना ? लेखकले प्रारम्भमा लोकतन्त्र र गणतन्त्रलाई सम्मानार्थी अवधारणाका रुपमा अथ्र्याएका छन् । अलिक पछि फेरि साम्यवादी गणतन्त्रका पक्षधर देखिएका छन् । र, कविताको मूल्याकन पनि यसै सोचबाट गरिएको छ । मूल्यांकनका आधारहरु निम्न रहेका छन्  :

क) वर्गीय, जातीय, नस्लीय, लैङ्गिक तथा क्षेत्रीय उत्पीडनको कारक सामन्तवाद (र पुँजीवादसमेत) का विरmद्धको चेतना

ख) कुनै पनि व्यक्ति, वंश, परिवारको स्थायी शासनपद्धतिको अस्वीकार र त्यसका विरmद्धको चेतना

ग) वर्गीय, जातीय, लैङ्गिक, धार्मिक स्वतन्त्रताको चेतना 

घ) उत्पादनपद्धति एवं शासनपद्धतिमा उत्पीडित वर्ग र समुदायको प्राधिकारपूर्ण उपस्थिति र वर्चस्वको प्रत्याभूतिको चेतना 

ङ) भाषिक उत्पीडनका विरmद्धको चेतना 

च) साम्राज्यवादी / वैदेशिक उत्पीडन र हस्तक्षेपका विरmद्धको चेतना अर्थात् राष्ट्रिय स्वाधीनताको चेतना ।

यसबाट बुझिन्छ कि गणतान्त्रिक चेतना भनेको कुनै पनि अधिनायकत्व, बन्धन, उत्पीडन, बर्चस्व विरुद्धको चेतना हो । यसबाट यो पनि बुझिन्छ कि स्वतन्त्रता, मुक्त परिवेश, अहिंसा, शान्ति, मानव अधिकार आदिको चेतना नै गणतान्त्रिक चेतना हो । एउटा प्रश्न विद्वान लेखकलाईः के कुनै वर्गको अधिनायकत्व स्वीकार्नु गणतान्त्रिक चेतना हो ?

अलिक तल गएर भनिएको छः गणतन्त्रको चेतना केवल राजनीतिक व्यवस्थाको स्थापना र कुनै निरङ्कुश राजनीतिक व्यवस्थाको विरोध र अन्त्यको कामनासँग मात्र सम्बन्धित छैन, अपितु यो एउटा जीवनपद्धति र संस्कृतिसँग पनि सम्बन्धित छ र यो एक प्रकारले मानवमूल्यसँग सम्बन्धित छ ।

यसमा केही कुरा थप्न आवश्यक छ । मानवमूल्यबोध गर्ने, मुक्तिकामी हुने, स्वायत्त हुन खोज्ने, आफनो विचार र मनको नायक आफैं हुने प्रवृत्ति मनुष्यको जन्मजात स्वभाव छ । यही स्वभाव नै गणतन्त्रको चेतना हो । जननी हो र बीज पनि हो । सामाजिक, राजनीतिक परिघटनाहरु उत्तोलकहरु हुन् । संयोजकहरु हुन् ।

यस अध्ययनमा लेखकले गणतान्त्रिक चेतनाका उत्तोलक घटनाहरुलाई बडो स्पष्टसँग व्याख्या गरेका छन् । सन्त ज्ञानदिलदासको समाज सुधारको अभियान, लखन थापाको सांस्कृतिक राज्यको माग सहितको विद्रोह, आर्य समाजको समाज सुधारको बृहत अभियान, योगमायाको सामाजिक, सांस्कृतिक, लैंगिक तथा राजनीतिक विद्रोह, मकैको खेति र पुस्तकालय पर्वजस्ता प्राज्ञिक परोक्ष विरोधहरु र राणाकालको अन्त्यअन्त्यतिर स्थापित राजनीतिक दलहरुको योगदानको विश्लेषणले गणतान्त्रिक चेतनाको ऐतिहासिक विकासक्रम उद्बोध गर्दछ । भारतमा रहेका नेपालीहरुले विभिन्न समुह तथा एकल रुपमा गरेका प्रकाशन तथा राजनीतिक कार्यको उल्लेख समेत उल्लेख गरिएको छ । तर किन विसं १८७२ सालदेखि औपचारिक रुपमा नै वेलायती फौजमा भर्ना भएका, अनौपचारिक रुपमा अझै अघिदेखि भारत तथा अंग्रेज फौजमा काम गर्न गएका पहाडे जनजाति मुलका गोर्खाली सैनिकको योगदानको विमर्श यहाँ गरिएन ? युद्धोपरान्त स्वदेश फर्किन सकेका गोर्खालीहरुले न केवल क्यासेट, टर्च लाइट, ह्याट र पातलै भएपनि अंग्रेजी शब्द लिएर आएका थिए । उनीहरुले त लोकतन्त्रको चेतना, संरचना, अधिकारको स्वाद समेत बोकेर आएका थिए । 

गणतान्त्रिक कविताको विकास यात्राको सन्दर्भमा लेखकले पृष्ठभूमि चरण, राणा शासनको अन्त्य (२००७) अघिको समय, २००७ देखि २०१७, पञ्चायतकाल (२०४६ सम्म), पञ्चायतउत्तरकाल (२०६३ सम्म) र राजतन्त्रोत्तर काल (२०६३ पछि) भनी काल विभाजन गरेका छन् । यो विश्लेषण रमेश भट्टराई (२०७४) को भन्दा विस्तृत छ । लेखकले कालविभाजनका साथमा हरेक कालका प्रतिनिधि कविहरुको कवितांश सहित गणतान्त्रिक चेतनायुक्त कविताका नमुना प्रस्तुत गरेका छन् । गणतान्त्रिक आदि कविहरु सन्त ज्ञानदिलदास, योगमाया, धरणीधर लगायतलाई मानिएको छ । २००७ सालको परिवेशमा आएका चेतनशील कविहरुमा महानन्द सापकोटा, लक्ष्मीप्रसाद देवकोटा, युद्धप्रसाद मिश्र, सिद्धिचरण श्रेष्ठ र केदारमान व्यथितको योगदानलाई यथोचित मूल्यांकन गरिएको छ । आधुनिकताको चेतना बोकेर आएको यो समयमा धेरै लेखकहरु जन्मिए । तथापि नेपाली साहित्य बिषयक इतिहास एकाध बिषयमा बाहेक विवाद देखिएको छैन । गणतान्त्रिक चेतनायुक्त कविताका सन्दर्भमा पनि खासै विवाद नरहला । 

लेखकले प्रस्तुत गरेको दोस्रो कालखण्ड २००७ साल पछिका कविताहरुको अध्ययनमा भने केही समस्याहरु देखिएका छन् । यो समय राजनीतिक दलहरु, नेपाली लेखक संघ (२००८), प्रगतिशील लेखक संघ (२००९) लगायतका साहित्यिक सांस्कृतिक समुहहरुको स्थापना भएको समय हो । लेखक कविहरु वैचारिक रुपमै ध्रुविकरण भएको समय हो । यस्तो जटिल कालावधिको विश्लेषण निश्चयनै अध्ययनको अवधाराणात्मक सोचबाट निर्देशित हुनुपर्छ । तर लेखकले भने अवधारणाको स्थापन र त्यसबाट निस्कने परिणामको स्वीकार्यता अस्वीकार्यतामाथिका प्रश्नहरुको जोखिम लिने हिम्मत गर्नै पर्दछ । लेखकले प्रगतिवादी कविहरुको वर्गबोधी चेतनालाई गणतान्त्रिक चेतना मानेका छन् । यो युक्तिले प्रजातान्त्रिक कविहरुको गणतान्त्रिक चेतना देखिने भएन ।

केवलपुरे किसानले दिल्ली सम्झौताको विरोध गरेको देखियो । तर विजयबहादुर मल्लले परिवर्तन स्वीकार्नेहरुलाई यन्त्रमानव भनेको, सम्पूर्ण मुक्तिको त्यो दिन कहिले आउला भनेको देखिएन । यहाँ सुनिन्छ युद्धप्रसाद मिश्रको निरंकुशतन्त्र, साम्राज्यवाद, अन्याय, अच्याचारीलाई खबरदारी गरेको गणतान्त्रिक कविता । तर सुनिंदैन वैरागी काइँलाले साँघुरो सडक, आलिसान महल र पञ्चायती शासनको विरुद्धमा म अटाइन तिम्रा साँघुरा गल्लीमा...  च्यातिदेऊ फाटिदेऊ... चिच्याएको । बासु शशीको बिसौ शताब्दीको गीत मा पनि हेर्ने हो कि गणतान्त्रिक चेतना ?

पञ्चायतकालीन समयका थुप्रै कविहरुको सूचि दिएका छन् लेखकले ।  थप अरु प्रतिनिधि कवि यहाँ दिऊँः सरुभक्त, कृष्णभुषण बल, विष्णुविभिु घिमिरे, दिनेश अधिकारी, अशेष मल्ल । लेखकलाई स्मरण नै होला यी कविहरु यस अध्ययनमा उल्लेख गरिएको एक विशेष कालखण्ड २०३६ को जनसंघर्ष र जनमत संग्रह अनि सडक कविता क्रान्तिका अग्रदस्तामा थिए । भवानी घिमिरेलाई पनि यस सूचिमा समावेश गरिनु मनासिव हुने देखिन्छ । 

कृष्णभुषण बलको काठमाडौं एक्लैले काठमाडौं बोक्न सक्दैन कवितामा केन्द्रीकरणको, अधिनायकत्वको कत्रो विरोध छ । संघियताको कत्रो माग छ ।  यो कवितामा के गणतान्त्रिक चेत छैन ?

सरुभक्तले सर्वहारा धरतीभरि यज्ञका काला घोडाहरु साम्राज्यवादको विरोध गरेको, श्यामलले नैतिकताले अन्तिम युद्ध लड्ने घोषणा गरेको, शारदा शर्माले युद्दोपरान्तमा नानीहरुका सपना पुरा नहुन्जेल युद्ध जारी राख्नुपर्छ भनेको यो अध्ययनमा देख्न पाइएन । म यो इतिहासको कालो पानालाई च्यातेर फाल्न चाहन्छु तीर्थ श्रेष्ठले नै भनेका थिए लाहुरे फूल म तिम्रो नाम फेर्न चाहन्छु कवितामा । पोथी बास्नु हुँदैन (कुन्ता शर्मा)  नारी मुक्तिको कत्रो उद्घोष हो ? कत्रो थर्काइ हो पुरुषसत्तालाई ? अनि यो नारीवाद गणतन्त्रवादी होइन ? हर्कबहादुर का दिनेश अधिकारीमा नि ?

सुनौं विष्णुविभु घिमिरेको सगरमाथा कवितालाई पनि,

ऊ जडवत निश्चल टोलाइरहेछ

अब उसले कुनै हिउँद नछल्ला जस्तो

अब उसले कुनै महामारी नरोक्ला जस्तो छ

यदि यसो हो भने सगरमाथा

हाम्रो तिमीलाई भत्काउने सवाल पनि छ

हाम्रो तिमीलाई लडाउने अधिकार पनि छ  (कठघरामा उभिएर, १८) ।

पञ्चायतउत्तर कालको विश्लेषणमा लेखकले वर्ग संघर्षको नयाँ अध्याय शुरु भएको मान्ने र राजतन्त्रमुक्त शासन व्यवस्थाका लागि जनयुद्ध गर्ने विचारसँग सहमत भई कविता सिर्जना गर्ने गणतान्त्रिक प्रवृत्तिको उल्लेख गरेका छन् । अवधारणात्मक रुपले यो गलत नभएतापनि जनयुद्धसँग असहमत रहँदै लेखक नै भनेअनुसारको मानवमूल्य, क्षेत्रीय, लैंगिक, भाषिक आदि अधिकारका लागि अनेकौं कविहरुले लेखिरहेकै पाइन्छ । राजतन्त्रको अन्त्य, मुक्त परिवेश र पूर्ण स्वतन्त्रताको आवाज युद्ध विरोध गर्ने कविहरुका कवितामा देख्न पाइन्छ । 

बर्लिनको पर्खाल कवितामा कृष्ण धराबासीले भनेको सुनौं । 

दुई चार पुस्ताको परम्परा 

सृष्टिप्रलयको इतिहास हुन सक्दैन

समयको आवाज जति तीखो 

सियोको टुप्पो हुन सक्दैन । 

उदय निरौला धराहरा सधैं धरहरा रहन सक्दैन भनेको के राजतन्त्रको विरुद्धमा होइन र ? दुबसु क्षेत्री मृत्यु र सम्मान कवितामा भनेका छन् स्वतन्त्रताका लागि जिन्दगीमा म मृत्युलाई सम्मान गर्न उभिएको छु (अश्वमेध यज्ञका घोडाहरु, ४०२) । गणतान्त्रिक चेतना स्वतन्त्रताको चेतना पनि हो । साँढे कवितामा दुर्गा दाहालको हुँकार छ कि उनी अब घाँटीमा दाम्लो नभिर्ने भएका छन् । कवि श्रवण मुकारुकोे बिसे नगर्चीको बयानले अब राजा महाराजाहरुको सामन्तीहरुको दौरा सुरुवाल नसिलाउने उद्घोष गरेको छ एउटा दलितले । यी कविताहरुमा गणतन्त्र हेरौं, हेर्न सकिन्छ ।

यता पछिल्लो चरण, राजतन्त्रोत्तर कालमा थुप्र्रै कविहरु जातीय, भाषिक, लैंगिक अधिकारका साथ गणतन्त्र आइसकेपछिको समयको चित्रांकनमा दत्त देखिन्छन् । यो समयका कविहरुले २०६२ २०६३ को दोस्रो जनआन्दोलनमा समेत भाग लिएका थिए । प्रस्तुत अध्ययनमा लेखकले तीसको दशकको क्रान्तिपछि स्थापित सिर्जना चैत्र ३ को उल्लेख गरेका छन् । तर २०६२ को गणतान्त्रिक आन्दोलन पछि स्थापना गरिएको स्रष्टा चैत्र ३० छुटेको छ । यस चरणका केही कविहरुलाई गणतान्त्रिक चेतनाका दृष्टिले विशेष मान्नु पर्ने हुन्छ । टंक उप्रेती, आरएम डंगोल, मनोज न्यौपाने, कृषु क्षेत्री, चेतनाथ धमला, ठाकुर बेलबासे, प्रकाश सिलवाल, केशव सिलवाल, सरस्वती प्रतीक्षा, गोकुल अधिकारी, सीमा आभाष, भूपिन, बालकृष्ण थपलिया, धर्मेन्द्र नेम्वाग, स्वप्नील स्मृति, चन्द्रवीर तुम्वापो, प्रोल्लास सिन्धुलीय, शशी लुमुम्वु केही प्रतिनिधि कविहरु हुन् यस कालका । केही नमुना हेरौंः 

मलाई

मुकुट र जुत्तामा 

जुत्ता मन पर्छ

बाटो मन पर्छ, यात्रा मन पर्छ । (मनोज न्यौपान, मुकुट र जुत्ता, नयवयुवा, २०६४) ।

सरस्वती प्रतिक्षाको यो हुँकार सुनौं सम्बोधित जुन र हामी कवितामा 

इतिहास साक्षी छ :

सर्पहरुको खोजीमा निस्केका कैयौं छोराहरु

सर्पहरुसित लड्दा लड्दै मरे

र जो छोराहरुले 

विजय प्राप्त गरे सर्पहरुमाथि

ती छोराहरु अन्त्यमा

आफैं सर्प बनेर डस्दै हिंड्न थाले

अब हामी

तमाम डसाइहरुको मृत्यु चाहन्छौं

कति निर्धो भएर बाँच्नु

प्रायोजित बेथितिहरुसँग सम्झौता गरेर ?

अब 

विस्फोटनको अग्रपंक्तिमा उभिन चाहन्छौं

हामी परिवर्तनका नूूतन कोरशहरु चाहन्छौं ।

(यद्यपी प्रश्नहरु, २०६२)

प्रत्याक्रमण कवितामा कवि केशव सिलवालको साम्राज्यवादीहरुप्रतिको आरोपः

घुसेका छन् तिनीहरु हाम्रै घरमा 

र गरिरहेछन् हामीमाथि प्रहार

घुसेका छन् तिनीहरु हाम्रै मस्तिष्कमा

र गरिरहेछन् अझै पनि हामीमाथि षड्यन्त्र

चिलको छाँया परेको छ

हाम्रो फूलबारीमा

धावा बोल्न नसके तिनीहरुमाथि

सकिनेछौं एक दिन हामी (धारिला मानिसहरु, २०६६ः८७)

मैंले बाघ निलेको छु मा सुनौं सीमा आभासको गर्जन यस्तो छ ।

देख्नु थालेको छु यसको जस्तै मेरो सौन्दर्य

पहिल्याएको छु यसको जस्तै मेरो सामथ्र्य

अझै बाल्नुछ यसको जस्तै ज्योति, मेरा आँखामा

गर्जनुछ मैंले, मभित्रै निदाएको मान्छे ब्यूँझने गरी

दौडनुछ मेरो दिमागले हाँकेको विमानभन्दा अघिअघि ।

(म स्त्री अर्थात् आइमाई, पृ १०)

टंक उप्रेतीले प्रायः सम्झौता देखेका छन् गणतन्त्रको लागि भएको क्रान्तिमा ।

बिरुवा भएर उम्रन्छ

हुर्किन्छ

तर निगुरो बढ्छ

लत्र्याउँछ टाउको

सम्झौताको मोडमा (निगुरोको खरानी, २२)

शशी लुमुम्बु गणतन्त्रका लागि सहस्र जूनकीरिहरु जन्माउने उद्घोष गर्छनः

समुद्रले नदीहरु पिएझैं

पिइदिने छु समस्त अँध्यारो

र, जन्माउने छु सहस्र जूनकीरिहरु । (पहाड बुढो, १९)

उदाहरणका अनेकौं सन्दर्भहरु लिन सकिन्छ । मुलत नेपाली कविता गणतान्त्रिक चेतले नै हुर्किएको छ । 

यस कार्यपत्रले नेपाली कवितामा एउटा महत्वपूर्ण पाटोको उत्खनन गरेको छ ।

-----------------------------------------

कार्यपत्र 

नेपाली साहित्य र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको विकास र विस्तारमा भवानी घिमिरेको योगदान 

डा.रामप्रसाद ज्ञवाली

१. विषय/परिचय.

     भवानी घिमिरे (वि.सं.१९८७ असोज – वि.सं. २०६६ भदौ) नेपाली साहित्यको आधुनिक कालको दोस्रो चरणमा देखा परेका साहित्यिक प्रतिभा हुन् । उनको जीवनयात्रा हिमालदेखि सुरु भएर पहरा, डाँडापाखा, वनजङ्गल र मैदान हुँदै कतै कुलेसो, कतै छाँगो, कतै खोलो, कतै नदी र कतै महानदी बनेर अनि कतै ढुन्मिुनिँदै, कतै छचल्किँदै, कतै खुम्चिँदै, कतै भुमरी पर्दै र कतै फैलिँदै बगेर सागरतिर यात्रा गर्ने नदीको जस्तै घुम्तीमय, सङ्घर्षमय, ऊर्जामय र सिर्जनामय रहेको छ । उनी आफ्नो समयको नेपाली समाज, नेपाली भाषा, नेपाली साहित्य, नेपाली राजनीति र नेपाली संस्कृतिको प्रगतिशील रूपान्तरणका निम्ति समर्पित योजक, सङ्गठक, उत्प्रेरक, सर्जक, सम्पादक, सम्पर्कस्रोत र अभियन्ता थिए । वामपन्थी राजनीतिमा लागेका उनले विभिन्न कालखण्डमा नेपालभित्र भएका विद्रोह, आन्दोलन र क्रान्तिमा भाग लिँदा आठपटकसम्म जेल परेको इतिहास पाइन्छ । स्नातकोत्तर तहसम्मको औपचारिक शिक्षा प्राप्त गरेका (पढ्दापढ्दै स्वास्थ्य बिग्रिएकाले परीक्षा नदिएका) उनका कविता, कथा, निबन्ध, अनुवाद, अन्तर्वार्ता, भूमिका र समीक्षाका १० वटा पुस्तक प्रकाशित छन् भने उनको कुशल सम्पादनमा भानु पत्रिकामा प्रकाशित १ दर्जन विशेषाङ्कहरू नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका नमुना–विशेषाङ्कका रूपमा रहेका छन् । उनले भवानी घिमिरेको सट्टा भवानी शर्मा, श्री शर्मा र नरनिधि उपाध्याय नाम राखेर पनि सिर्जनाहरू प्रकाशन गराएको जानकारी पाइन्छ (चापागाईं, २०५७, पृ.१९) । उनले युगवाणी (२००८), सेवा (२००८), जनयुग (२००९), बिहान (२००९), हाम्रो नेपाल (२०१९), युवक (२०२२) लगायतका पत्रपत्रिकाको सम्पादनमा सहभागी हुँदै २०२० सालमा आफ्नै स्थापना र आफ्नै प्रधान सम्पादकत्वमा भानु पत्रिकाको प्रकाशन प्रारम्भ गरी कहिले निरन्तर र कहिले विश्राम गर्दै २०६६ साल भदौ ३ गतेसम्म (करिब ४५ वर्ष) साहित्यिक पत्रकारिता गरिरहे । प्रगतिशील लेखक सङ्घ, नेपालका संस्थापकमध्ये एक  उनले साहित्यिक पत्रकार सङ्घ, नेपालका संस्थापक अध्यक्ष, नेपाली साहित्य विकास समिति झापाका संस्थापक अध्यक्ष, साझा प्रकाशनका निर्देशक, समाज कल्याण परिषद् नेपालका उपाध्यक्ष, अफ्रो एसियाली जन एकता समिति सांस्कृतिक समितिका अध्यक्ष, जनवादी सांस्कृतिक सङ्घका केन्द्रीय अध्यक्ष लगायत स्थानीय र राष्ट्रिय स्तरका अनेक सङ्घसंस्थामा भिन्न भिन्न पद र भूमिकामा रही नेपाली भाषासाहित्यको विकास, संवद्र्धन र विस्तारमा उल्लेखनीय योगदान दिए भने नेपाल र भारतका अनेक जिल्ला र अनेक स्थानहरूमा नेपाली साहित्य र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको उत्थान, संवृद्धि र विस्तारका निम्ति ऐतिहासिक योगदान पु¥याए । यसबाहेक थाइल्यान्ड, रुस, भारत जस्ता विभिन्न देशमा भएका अन्तरराष्ट्रिय सम्मेलन र समारोहहरूमा नेपालका तर्फबाट प्रतिनिधिमूलक सहभागिता जनाएर पनि उनले भूमिका खेलेको देखिन्छ । साहित्य, राजनीति, संस्कृति, सञ्चार, साहित्यिक पत्रकारिता, सङ्गठन, शिक्षालगायतका अनेक क्षेत्रमा योगदान पु¥याएबापत नेपाल र भारतका विभिन्न सङ्घसंस्थाहरूबाट ५ दर्जनभन्दा बढी सम्मानपत्र, पुरस्कार, अभिनन्दनपत्र र प्रशंसापत्र प्राप्त गरेका छन् । यायावर (घुमन्ते) जीवन बिताएका उनको भूमिका नेपाल र भारतका विभिन्न क्षेत्रमा बसोबास गर्ने नेपालीहरूका बिचमा भानु पत्रिका र यायावरीय भ्रमणका माध्यमबाट सम्पर्क बढाएर नेपाली भाषासाहित्य र नेपाली संस्कृतिको विस्तार र प्रवद्र्धनका निम्ति नेपालको इतिहासमै सर्वाधिक योगदान दिने व्यक्तिका रूपमा रहेको छ । प्रस्तुत कार्यपत्रमा यिनै भवानी घिमिरेद्वारा नेपाली साहित्य र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका क्षेत्रमा दिइएको योगदानलाई अध्ययनको मुख्य विषय बनाइएको छ ।

२. कार्यपत्रको समस्या, उद्देश्य र सीमा

     भवानी घिमिरेले नेपाली साहित्य र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका क्षेत्रमा पु¥याएको योगदान के कस्तो छ भन्ने कुरा यस कार्यपत्रको मुख्य समस्या हो र यस समस्याको समाधान खोज्नु (यी दुई क्षेत्रमा उनले दिएको योगदान पहिल्याउनु) प्रस्तुत कार्यपत्रको मुख्य उद्देश्य हो भने उनका व्यक्तित्व, कृतित्व र साहित्यिक पत्रकारिताका आयाम धेरै भए पनि व्यक्तित्वलाई सामान्य रूपमा मात्र र कृतित्वलाई सूचना र सामान्य अध्ययनका रूपमा अध्ययन गर्नु तथा मूलतः नेपाली साहित्यिक पत्रकारितामा उनले दिएको योगदानप्रति केन्द्रित भई अध्ययन गर्नु यस कार्यपत्रका मुख्य सीमा रहेका छन् । भवानी घिमिरेका वैयक्तिक दुर्बलता तथा साहित्य र साहित्यिक पत्रकारितामा रहेका उनका कमी–कमजोरीहरूलाई नसमेट्नु र गुणमुखी मूल्याङ्कन मात्र गर्नु पनि यस कार्यपत्रको थप सीमा हो ।

३. भवानी घिमिरेको व्यक्तित्व 

     भवानी घिमिरे बहुआयामिक व्यक्तित्व हुन् । उनको व्यक्तित्व सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, साहित्यिक तथा बौद्धिक लगायत अनेक व्यक्तित्वहरूमा मुखरित भएको पाइन्छ । व्यक्तित्व भन्नु व्यक्तिका शारीरिक, मानसिक, क्रियाकलापगत र सोचस्वभावगत बाह्यान्तर गुण–अवगुणहरूको समष्टि हो । नेपाली बृहत् शब्दकोशमा व्यक्तित्वको अर्थ ‘कुनै व्यक्तिको वैयक्तिक विशेषतालाई देखाउने गुण तथा व्यक्तिले अरूलाई प्रभावित पार्ने व्यक्तिविशेषमा निहित विशेषता’ भनेर दिइएको छ (२०७५, पृ.११७७) । व्यक्तित्वको निर्माणमा प्रकृति, संस्कृति, व्यक्तिको निजी जीवनसङ्घर्ष र उसका कर्महरूको भूमिका मुख्य हुने गर्छ । अनुवंश, रक्तसम्बन्ध, परिवार, समाज, विद्यालय, साथीभाइ, शिक्षा, राजनीति, साहित्य, संस्कृति, संस्कार, वातावरण आदि अनेक कुरा व्यक्तित्व–निर्माणका आधार बन्ने गर्छन् । भवानी घिमिरेको व्यक्तित्वको निर्माण पनि यिनै र यस्तै कुराबाट भएको देखिन्छ । पितासँगको तितो सम्बन्ध, आफ्नो घरपरिवारदेखि आफ्नो समाज र देशका विभिन्न क्षेत्रमा भएका कुरूपताहरूको दर्शन, ज्ञान र बोध, सामाजिक तथा वैयक्तिक समस्यासँगको परिचय, वर्गीय विभेद, जातीय भेदभाव र सामाजिक अन्याय आदिले छट्पटिँदै बाँचिरहेका मान्छेहरूसँगको सम्पर्क, सङ्गत र बोध, समाजरूपान्तरणका लागि भनेर राजनीतिक अभियानमा लागेका व्यक्तित्वसँगको सम्बन्ध र प्रेरणा, माक्र्सवादी तथा समाजरूपान्तरणकारी चेतनालाई प्रस्तुत गर्ने पुस्तकहरूको अध्ययन र ज्ञान, इतिहासचेतना र भविष्यप्रतिको कल्पना आदि अनेक कुराले उनको बहुआयामिक व्यक्तित्वको निर्माण भएको देखिन्छ । 

     यसरी हेर्दा भवानी घिमिरेका व्यक्तित्वका आयाम धेरै भए तापनि उनको व्यक्तित्वलाई मूलतः राजनीतिक क्रियाशीलता, साहित्यिक सिर्जनशीलता र साहित्यिक पत्रकारिताका त्रिआयामभित्र समेटेर मूल्याङ्कन गर्न सकिन्छ । मौलिक व्यक्तित्वको निर्माण हुने क्रममा प्रारम्भमा उनको व्यक्तित्व राजनीतिक चेतनाले जन्माएको भावुक र विद्रोही युवाका रूपमा मुखरित भएको देखिन्छ भने क्रमशः सङ्घर्षमय जीवनयात्रा र भोगाइ, अध्ययन र ज्ञानको प्रौढता, अनुभवको परिपक्वता र उत्प्रेरक ऊर्जस्विताले उनको व्यक्तित्व निखारिँदै विकसित भएको पाइन्छ । सकारात्मक सोच, अनवरुद्ध सक्रियता, दृढ सङ्कल्प, निर्भीकता, राष्ट्रिय स्वाभिमान, नागरिक सचेतता, सामाजिक चासो, सत्कर्मप्रतिको निष्ठा, उत्पीडित वर्गप्रतिको पक्षधरता र मानवताप्रतिको संवेदनशीलताले उनको व्यक्तित्वलाई मौलिक बनाउनमा सघाएको देखिन्छ । उनका पिता गाउँका जमिनदार र सम्पन्न व्यक्ति भएकाले भवानी घिमिरेले बाल्यकालमा वैभव नै भोगे । पितामा भएको कुलीन जातीयताको अहं तथा आर्थिक सम्पन्नताको वैभव र त्यसका आडमा श्रमजीवी वर्गमाथि उनले गर्ने उत्पीडन–शोषणको नमिठो अनुभूति उनलाई भयो र पिताका त्यस्ता कर्म र अहंप्रतिको असहमतिका रूपमा उनको विद्रोही व्यक्तित्वको जन्म भयो, जुन उनको जीवनका पछिल्ला कालखण्डहरूमा पनि रहि नै रहेको देखिन्छ । 

     मिलनसारिता, सहयोगी स्वभाव, प्रतिभा–पहिचानको क्षमता र नवप्रतिभालाई अभिप्रेरित र मलजल गर्ने प्रवृत्तिका कारण भवानी घिमिरेको व्यक्तित्व समाजमा आदरणीय बन्दै आयो । उनले राजनीतिक जीवन बाँच्दाको अवधिमा भूमिगत जीवन, खुला जीवन, सङ्गठन, आन्दोलन, प्रचारप्रसार, प्रशिक्षण तथा जेलनेलको बन्दी जीवनको अनुभव गरे । यसबाट उनको सङ्कल्पित, निष्ठावान्, क्रान्तिकारी एवं जनता र देशप्रति संवेदनशील व्यक्तित्वको विकास भयो । ‘प्रायः सबैसँग घुलमिल हुन सक्ने, विद्यालय, पुस्तकालय, क्लब, संस्था, सहकारी संस्थाको स्थापनाका साथै समाजका विभिन्न वर्ग, जाति, समुदायका मान्छेहरूसँग प्रत्यक्ष भेटेर, बसउठ गरेर, उनीहरूको जीवनस्थितिसँग साक्षात्कार गर्दै र तिनीहरूका समस्याप्रति चासो राख्दै जाँदा उनको सामाजिक व्यक्तित्वको विकास’ (शुभच्छु, २०६८, पृ.१५६) भयो । माक्र्सवाद र भौतिकवादी दर्शनसँग सम्बन्धित पुस्तक तथा प्रगतिवादी लेखचनाहरूको अध्ययन–मनन, नेपाली कम्युनिस्ट पार्टीहरूसँगको सम्बन्ध र सहकार्य, उत्पीडित वर्गीय नेपाली जीवनसँगको साक्षात्कार र तिनको जीवनमा परिवर्तन ल्याउने चाहना, राजनीतिक गतिविधि, राष्ट्रिय राजनीतिक आन्दोलन र क्रान्तिमा सहभागिता, जेलनेलको भोगाइबाठ प्राप्त अनुभव तथा देश र जनताको मुक्तिको स्वप्नदृष्टि आदिले उनको राजनीतिक व्यक्तित्व विकसित भयो । साहित्यको अध्ययन र प्रभावग्रहण, कविता, कथा र निबन्ध आदिको रचना र प्रकाशन, भानु लगायतका पत्रपत्रिकाको सम्पादन, स्थापना र प्रचारप्रसार, साहित्यिक सङ्घसंस्थासँगको सम्बन्ध, सहकार्य र नेतृत्व, स्रष्टाहरूसँगको अन्तक्र्रिया, सहकार्य र विमर्श, नवप्रतिभाहरूलाई उत्प्रेरणा, अवसरप्रदान र पुरस्कार प्रदान, समाजको अग्रगामी परिवर्तनका लागि सिर्जना र साहित्यिक सङ्गठनमार्फत प्रयत्न आदिका क्रममा उनको साहित्यिक व्यक्तित्वको विकास भएको पाइन्छ । 

    भवानी घिमिरेको सबैभन्दा ठुलो व्यक्तित्व साहित्यिक पत्रकारको व्यक्तित्व हो भने उनको दोस्रो ठुलो व्यक्तित्व नयाँ पुस्तानिम्ति प्रेरक व्यक्तित्व हो । स्रष्टा र द्रष्टाहरूसँग निरन्तर सम्पर्क बनाइरहने, नयाँ पुस्ताका सम्भावना बोकेका प्रतिभाहरूलाई उत्प्रेरणाका साथ अवसर दिइरहने, आफ्नो काम, सिद्धान्त र विचारप्रति सदैव प्रतिबद्ध भइरहने, आफ्नो आस्था र विश्वासबाट विचलित नहुने, आफूले जिम्मा लिएको काम सम्पन्न गरेरै छाड्ने जस्ता सकारात्मक गुणहरूले उनको व्यक्तित्वलाई अनुकरणीय बनाएका छन् । कविताका सशक्त वाचक र सिंहगर्जनमय वक्तृत्वकला उनको व्यक्तित्वलाई सामाजिकीकरण गर्ने तथा श्रोताहरूमा उनलाई बिम्बात्मक बनाउने मुख्य सहायक कुरा बने । यी दुई अभिव्यक्ति–सामथ्र्यले उनको व्यक्तित्वलाई श्रोताको मनमा अविस्मरणीय बनाएको पाइन्छ । 

     भवानी घिमिरेको व्यक्तित्व आफैमा एक सुन्दर काव्य वा प्रगतिशील उपन्यासजस्तो छ । उनको व्यक्तित्व एउटा त्यस्तो पुस्तकजस्तो छ जसमा राग–विराग, भाव–अभाव, आरोह–अवरोह, आशा–निराशा, सङ्कल्प–सङ्घर्ष–साधना, सेवा–समर्पण–सन्देश, योजना–कल्पना–सपना जस्ता अनेक पक्ष अटाएका हुन्छन् । यी सबै विशेषताका कारण उनको व्यक्तित्व बहुआयामिक र विराट् बन्न पुगेको देखिन्छ । 

४. सिर्जनात्मक लेखन र साहित्यप्रचारमा भवानी घिमिरेको योगदान 

     भवानी घिमिरेले दिएको सबैभन्दा ठुलो योगदान साहित्यसेवाका रूपमा रहेको छ । यो योगदान उनले साहित्यका विभन्न विधामा मौलिक सिर्जना गरेर, अरूका कृतिमाथि भूमिका लेखेर, विदेशी कृतिको नेपालीमा अनुवाद गरेर, साहित्यिक सङ्घसंस्थाको स्थापना र सञ्चालन गरेर तथा अब्बल दर्जाको साहित्यिक पत्रकारिता गरेर दिएका छन् । यीमध्येमा पनि साहित्यिक पत्रकारितामा उनले दिएको योगदान प्रमुख रहेको छ । साहित्यिक पत्रकारितामा उनले दिएको योगदानका बारेमा यस कार्यपत्रमा बेग्लै उपशीर्षक दिई चर्चा गरिएकाले यस उपशीर्षकमा उनका सिर्जना र साहित्यिक गतिविधिका सम्बन्धमा मात्र सङ्क्षिप्त चर्चा गरिएको छ । 

     साहित्यकार भवानी घिमिरेले साहित्यका सबैजसो विधामा हात हालेको पाइन्छ तापनि उनको कलम मूलतः कविता, कथा र निबन्धविधामा बढी चलेको देखिन्छ । उनले विभिन्न स्रष्टाका कृतिमाथि भूमिका लेख्नुका साथै केही कृतिका बारेमा विभिन्न पत्रपत्रिकाहरूमा समीक्षात्मक टिप्पणीहरू पनि लेखेका छन् । यस्ता लेखरचनाहरूमा उनको समालोचकीय चेत देख्न सकिन्छ तर समालोचना उनको रुचिको विषय नभएर परिआएको जिम्मेवारीप्रतिको सामान्य निर्वाहका रूपमा मात्र देखा पर्छ । बाल्यकालदेखि नै साहित्यसिर्जना गर्न थालेका उनले एउटा अन्तर्वार्तामा आफूले कक्षा ६ मा पढ्दै गर्दा हिन्दी भाषामा ‘दो मित्र’ शीर्षकको कथा लेखेर साहित्ययात्रा सुरु गरेको स्पष्टीकरण दिएका छन् (२०६८, पृ.५९८) । नेपाली भाषामा लेखिएको उनको पहिलो कथा भने भारतको बनारसबाट निस्कने पत्रिका युगवाणीमा २००८ सालमा विधवा’ शीर्षकमा प्रकाशित भएको देखिन्छ । 

४.१ कथामा भवानी घिमिरे

     भवानी घिमिरेका आत्मज्वाला (२००९) र नानी (२०१४) गरी दुईवटा कथासङ्ग्रह प्रकाशित छन् भने केही कथाहरू मेरा अभिव्यक्ति विविध (भूमिका तथा निबन्धसङ्ग्रह (२०५८) नामक कृतिभित्र पनि सङ्कलित छन् । प्रगतिवादी विचारबाट अनुप्राणित प्रारम्भिक नेपाली कथाकारहरूका कथाहरूको संयुक्त सङ्कलनका रूपमा प्रकाशित प्रारम्भिक कथासङ्ग्रहहरू कामरेड जाने होइन ? (२००९) र नभाग (२०११) मा पनि उनका कथा रहेका छन् । उनलाई आधुनिक कथालेखनको सशक्त पृष्ठभूमि प्राप्त थियो । गुरुप्रसाद मैनालीका आदर्शोन्मुख सामाजिक यथार्थवादी कथा, विश्वेश्वरप्रसाद कोइरालाका व्यक्तिमनोवैज्ञानिक तथा समाजमनोवैज्ञानिक यथार्थवादी कथा, भवानी भिक्षुका मनोविश्लेषणात्मक सामाजिक यथार्थवादी कथा र पुष्करशमशेरका बौद्धिक मनोवैज्ञानिक यथार्थवादी कथाहरूको सबल पृष्ठभूमिका साथै भरखरै भरखरै सुरु भएको प्रगतिवादी कथालेखनको सामान्य पृष्ठभूमि (रमेश विकल, हृदयचन्द्रसिंह प्रधानका कथा) पनि उनलाई प्राप्त थियो । उनी सामाजिक यथार्थवादी, मनोवैज्ञानिक यथार्थवादी र समाजवादी यथार्थवादी कथाहरूको अध्ययन गर्दै कथाको संरचना र स्वरूपसँग परिचित भएका देखिन्छन् भने बनारस बस्दा माक्र्सवादी दर्शनबाट विशेष रूपमा प्रभावित भएकाले उनका कथाहरू मूलतः माक्र्सवादी चिन्तनबाट प्रेरित भएर लेखिएका देखिन्छन् । 

     भवानी घिमिरेको पहिलो कथासङ्ग्रह आत्मज्वाला (२००९) का कथाहरूमा सामाजिक यथार्थवाद र समाजवादी यथार्थवादको संयुक्त प्रभाव देखिन्छ । उनका कथाहरूले निम्नवर्गीय किसान, मजदुर र श्रमिकहरूका सुखदुःखको चित्रण गरेका छन् (रेग्मी, २०६८, पृ.५९) । यी कथाहरूको परिवेश पनि शोषण, दमन, उत्पीडन, अन्याय, अत्याचार क्रान्ति आदि नै रहेको छ (सुवेदी, २०६८, पृृ.७३) । क्रान्तिकारी मजदुर वर्गप्रति समर्पित देखिने यी कथाहरूमा उत्पीडक वर्गका रूपमा रहेका सामन्त, शोषक र बुर्जुवा वर्गको आलोचना गर्दै सामन्तवाद, पुँजीवाद, साम्राज्यवाद तथा अधिनायकवादमाथि प्रहार गर्ने प्रयत्न गरिएको देखिन्छ । समयुगीन नेपाली समाजमा प्रचलित अन्धविश्वास, धार्मिक आडम्बर, सामन्तवादी समाजव्यवस्था र कुसंस्कारहरूको उद्घाटन गर्नुका साथै तीमाथि व्यङ्ग्य गर्ने र सांस्कृतिक तथा चारित्रिक सुधारका पक्षमा सन्देश दिने काम यी कथाद्वारा गरिएको छ । जुँगे पण्डित जस्ता एकाध कथामा हास्यव्यङ्ग्यात्मक शैलीको उपयोग पनि गरिएको देखिन्छ । नेपालका कर्मकाण्डी पुरोहितको लोभी चरित्र र आडम्बरी ब्राह्मणवादप्रति कटाक्ष गर्दै लेखिएको यो कथा धर्मसंस्कृति र परम्पराको नाममा भइरहेको आडम्बर, धार्मिक ठगी र सामाजिक कुसंस्कारमाथि गरिएको उपहासपूर्ण व्यङ्ग्याभिव्यक्ति बनेको छ । 

     भवानी घिमिरेको दोस्रो कथासङ्ग्रह नानी (२०१४) का कथाहरू पनि प्रगतिवादी चिन्तनकै आलोकमा लेखिएका देखिन्छन् । सामन्तवादी तथा पुँजीवादी प्रवृत्तिहरूको उद्घाटन गर्दै आलोचक दृष्टिकोणका साथ प्रस्तुत गरिएका यस सङ्ग्रहका कथाहरूमा विशेष गरी नारीहकहितका पक्षमा आवाज मुखरित पार्दै नारीजागरण र नारीमुक्तिका पक्षमा समर्पित पात्रहरूको चित्रण गरिएको पाइन्छ । यस सङ्ग्रहका केही कथाहरूमा कथाकार घिमिरेको व्यक्तिजीवनका सङ्घर्ष र निजी अनुभवले स्थान पाएको देखिन्छ— खास गरी उनको युवासुलभ प्रारम्भिक क्रान्तिकारी भावना र देशप्रेमको अभिव्यक्ति पाइन्छ भने केही कथामा मनोवैज्ञानिक विश्लेषण पनि पाइन्छ जसमा व्यक्तिचरित्रको चिरफार गरिएको देखिन्छ । 

     भवानी घिमिरेका कथाहरू बढी मात्रामा सामाजिक तथा राजनीतिक विषयमा केन्द्रित देखिन्छन् । यी कथाले नेपालबाट सामन्तवादी प्रवृत्ति र सामन्तवादका अवशेषहरूलाई हटाउनुपर्ने र जनहितका निम्ति जनताको राज्यसत्ता लागु हुनुपर्ने कुरामा जोड दिएका छन् । समयुगीन नेपाली समाज, सामन्ती राज्यव्यवस्था र राजनीतिलाई विषय बनाइएका यी कथामा मूलतः मजदुर, गरिब, असहाय, अज्ञानले अन्धकारमा परेका निम्नवर्गीय नेपालीहरूको जीवनस्थिति प्रतिबिम्बित छ । सामाजिक, धार्मिक तथा राजनीतिक उत्पीडनमा परेका नेपाली नरनारीका मनमा उत्पन्न भइरहेका तर सामूहिक रूपमा बाहिर प्रकट हुन नसकेका दुःखानुभूति, वेदना, छटपटी, आक्रोश र विद्रोही भावलाई घिमिरेले यी कथामार्फत अभिव्यञ्जित गरेको देखिन्छ । भाषाका दृष्टिले सरल, शैलीका दृष्टिले वर्णनात्मक र कौतूहलमय घिमिरेका कथा बोध्यताका दृष्टिले सहजसम्प्रेषणीय देखिन्छन् । विषयको चयन, मानवीय संवेदनाप्रतिको संवेदनशीलता र विचारका दृष्टिले राम्रा देखिने घिमिरेका कथाहरू कलात्मक दृष्टिले भने सामान्य स्वरूपका मात्र देखिन्छन् । 

४.२ कवितामा भवानी घिमिरे

     साहित्यसिर्जनाका दृष्टिले हेर्दा भवानी घिमिरेको मुख्य पहिचान र योगदान कविताविधामा रहेको छ । उनले मुक्त लयको सुन्दर संयोजनमा प्रभावशाली गद्यकविताहरू लेखेका छन् । फुटकर कविताहरू मात्र लेखेका उनका प्रतिनिधि कविताहरू स्मृतिका रेखाहरू (२०२४, २०४५ र २०५६) मा सङ्कलित छन् । यो कवितासङ्ग्रह उनको कवितायात्राको प्रतिनिधित्व गर्ने एकमात्र कृति हो । यस कृतिभित्र उनले २०१० सालमा लेखेको नारी शीर्षकको कवितादेखि २०५६ सालमा लेखेको कस्तो कविता लेखूँ सम्मका कविताहरूको सङ्ग्रह रहेको छ । यसभित्रका कविताहरूले पञ्चायतकाल आउनुपूर्वको उनको कवित्व, पञ्चायतकालीन उनको कवित्व र पञ्चायतकाल सकिएपछिको उनको कवित्व गरी उनका समग्र कवित्वको प्रतिनिधित्व गर्छन् । 

     भवानी घिमिरेका कविताले समयुगीन चेतनाको अभिव्यक्ति दिएका छन् । आफ्नो युगका राजनीतिक, सामाजिक, सांस्कृतिक तथा आर्थिक यथार्थको उद्घाटन गर्दै र ती ती क्षेत्रमा देखिएका बेथिति, बेमेल, कुरूपता, अन्धकार तथा दुर्गुणहरूको आलोचना गर्दै लेखिएका उनका कविताले समाजलाई यस्ता नकारात्मक यथार्थबाट मुक्त गर्नका लागि क्रान्ति र सङ्घर्ष गर्न आह्वान गर्छन् । ‘जीवनको सङ्घर्षशीलता, त्यसप्रतिको निष्ठा, यथास्थिति र प्रतिगामी सोचका विरुद्ध परिवर्तनकामी र अग्रगामी वैचारिक आस्था, श्रम र पसिनाका सुगन्धको यशोगान र अल्छीपन, षड्यन्त्र, शोषण तथा भ्रष्टाचारको निन्दा, मान्छेका जीवनभोगाइ, विश्वास, जयपराजय र घातप्रतिघातका साथै जीवनको मूल्यबोध, संसारमा, जीवनमा र मनुष्यमा देखा पर्ने अन्तर्विरोधको अभिव्यक्ति दिनुका साथै उनका कवितामा इतिहासचेतना, मुक्तिआन्दोलन, समानता, स्वतन्त्रता, भ्रातृत्व र वर्गीय मुक्तिका पक्षमा अभिव्यक्ति दिइएको पाइन्छ’ (अवस्थी, २०६८, पृ.१४०) । उनका कविताहरू विषयका दृष्टिले भिन्न भिन्न स्वरूपका भए पनि स्वरका दृष्टिले प्रगतिवादी छन् । ‘स्वरका तहमा उनका प्रायः सबैजसो कविताले गरिबी, असमानता, सामाजिक विकृति, अव्यवस्था र व्यभिचारका विरुद्धमा आवाज उठाउँदै सामाजिक समृद्धि, समानता, स्वस्थता, सदाचार, राष्ट्रियता, देशप्रेम, स्वाभिमान र मानवताका पक्षमा अभिव्यक्ति दिएका छन्’ (पौडेल, २०६८, पृ.२३१) । उनका कविता गतिशील जीवनका पक्षमा छन् । जनता, समाज, देश र मानवताको हित उनका कविताको मुख्य लक्ष्य देखिन्छ । तिनले नेपाली समाज र नेपाली जनजीवनका सुखदुःख, घात–प्रतिघात, आशानिराशा र स्वप्नलाई प्रतिबिम्बित गर्छन् । यथार्थको उद्घाटन र यथास्थितिप्रतिको असन्तुष्टि, तमाम विकृति र उत्पीडनको कटु आलोचना र समाज, जीवन र राष्ट्रको उन्नतिका लागि सन्देश दिनु उनका कविताको विशेषता देखिन्छ ।  

४.३ क्रान्तिकारी–आन्दोलनकारी कवि भवानी घिमिरे

     भवानी घिमिरेको कविव्यक्तित्व सबैभन्दा बढी चर्चामा आएको सडक कविता क्रान्ति र भोक कविता आन्दोलनबाट हो । नेपाली कवितापरम्परामा सडक कविता क्रान्ति र भोक कविता आन्दोलनको बेग्लै इतिहास, बेग्लै प्रभाव र बेग्लै महत्त्व छ । यी दुवैको नेतृत्व भवानी घिमिरेले गरेका थिए । उनले सडक कविता क्रान्तिको परिकल्पना, योजना र परिचालनको भूमिका निर्वाह गर्दैै २०३६ साल जेठ २७ गते साँझ काठमाडौँको नयाँ सडकस्थिति पीपलबोटुमुनिको चौतारोबाट यस क्रान्तिको सुरुवात गरी कवितालाई कलाको सामान्य परिवेशभन्दा अलग रहेको सडक राजनीतिसम्म पु¥याए । सडक कविता क्रान्ति पदावलीको संयोजन नेपाली साहित्यका सन्दर्भमा सर्वप्रथम उनीबाटै भएको देखिन्छ । ‘पञ्चायत रोज्छौ कि बहुदल’ भनेर राजा वीरेन्द्रले चयनको खुल्ला वातावरण दिएको समयमा ‘बहुदलीय चिन्तनपद्धतितिर उन्मुख हुनु आजको आवश्यकता हो’ भन्ने भावनाबाट प्रेरित भएर कवि, स्रष्टा, कलाकर्मीहरूलाई जागृत बनाउन गरिएको आन्दोलन नै सडक कविता क्रान्ति थियो । यस क्रान्तिमार्फत उनले जीवनका मूल्यहरू परिवर्तन गर्ने, रोजगारीका अवसर सृजना गर्दै श्रमको विनिमय गर्ने, वर्गीय विभेद हटाउने, लैङ्गिक अस्तित्वलाई स्वीकार गर्ने विषयलाई साहित्यिक सृजनामा स्थान दिनुपर्छ भन्ने कुरामा जोड दिनुका साथै साहित्य अभिजात वर्गको मनोरञ्जनको साधन मात्र नभई सर्वसाधरणको चासो, अधिकार, उपभोग र जाँगरको विषय पनि हो भन्ने कुरा समाजमा फैलाउने प्रयास गरेका गरे (सुवेदी, २०६८, पृ.६२९) । वास्तवमा नेपाली कविताको इतिहासमा सबैभन्दा शक्तिशाली पहिलो राजनीतिक प्रयोग सडक कविता क्रान्तिबाटै भएको मानिन्छ जुन नेपाली कविताकै इतिहासमा बेग्लै इतिहास पनि हो (त्रिपाठी, २०६८, पृ.६४३) । यस क्रान्तिले नेपाली कवितालाई मनोरञ्जन र कलात्मक आस्वादनको परम्परित तहबाट उठाई कविता र जनतालाई एकआपसमा प्रत्यक्ष रूपमा जोड्दै समाजरूपान्तरण र राजनीतिक क्रान्तिका लागि सहयोगी कलात्मक हतियारका रूपमा विस्तारित र सम्मानित तुल्यायो । 

     सडक कविता क्रान्तिकै पूरक अभियानका रूपमा २०४० सालमा भएको भोक कविता आन्दोलन पनि कवि भवानी घिमिरेकै नेतृत्वमा भएको थियो । भोक कविता आन्दोलनको सबैभन्दा बढी प्रभाव नेपालको पूर्वाञ्चलमा भएका साहित्यिक गतिविधिहरूमा परेको पाइन्छ । यस अभियानद्वारा मेची अञ्चलमा सिर्जनारत नयाँ पुस्ताका धेरै साहित्यकार अभिप्रेरित र परिचालित भए । यस आन्दोलनमार्फत उनले नेपाली साहित्यमा ककाप (कम्युनिस्ट, काँग्रेस र पञ्च) नीति अगाडि सारे । राजनीतिमा जो जतातिर भए पनि साहित्यमा सबैका बिच सहकार्य र सहयात्रा हुनुपर्छ भन्ने उनको मान्यता थियो । यस आन्दोलनमार्फत उनले यही मान्यतालाई परिणाममुखी बनाउने प्रयत्न गरे । भोक कविता आन्दोलन गर्ने समूहमा सबै राजनीतिक विचारधाराका प्रतिभाहरूको सहभागिता रह्यो र सबै विचारधाराका कविहरूको नेतृत्व उनले गरे । यस आन्दोलनमा सहभागी प्रतिभाशाली साहित्यकार कृष्ण धरावासीका अनुसार पूर्वाञ्चलमा भवानी घिमिरेद्वारा परिचालित ककाप नीति अति लोकप्रिय साहित्यनीति बनेको थियो र उनको यस नीतिमा सबै एकै ठाउँ हुन्थे भने उनको एकल नेतृत्वमा मेची अञ्चलको साहित्यिक गतिविधि गतिशील थियो (२०६८, पृ.२८०) । यी अभियानहरूमार्फत उनले सहयोगी कविहरूका साथमा जनतामाथि निर्मम सत्ता लाद्ने, सत्ताको उन्मादले उन्मत्त, राष्ट्रिय स्वाभिमानलाई दाउमा राखी स्वार्थको जुवा खेल्ने, अदूरदर्शी तथा राष्ट्रघातमा संलग्न भएका राजनीतिक पार्टी र नेतृत्वको आलोचना गर्नुका साथै सामूहिक चेतना र क्रान्तिकर्मका लागि आह्वान गरेको दखिन्छ । 

     कवि भवानी घिमिरेले आफ्ना कविता र कवितात्मक अभियानहरूका माध्यमबाट नेपालको विकास, नेपालीको सुख, सामाजिक न्याय, समानता, स्वतन्त्रता, जनमुखी राज्यव्यवस्था र विश्वमानवताका पक्षमा सन्देश दिएका छन् । उनले सदैव श्रमजीवी वर्गका पक्षमा कविता लेखे र सुन्दर र सुखी मान्छेको समाज बनाउने स्वप्नदृष्टिका साथ कविता लेखे । उनी सिंहको गर्जनजस्तो गर्जनका साथ कविताको वाचन गर्थे भने उनको वाचनमा कविता अद्भुत साहसी मानिसजस्तै मूर्त बनेर प्रकट हुन्थ्यो । कवितावाचन गर्दाको क्षणमा उनी स्वयं कविताजस्ता बन्थे । वाचनको यस्तो अद्भुत कलासामथ्र्यका कारण पनि उनको कवित्वले श्रोताहरूमा अविस्मरणीय प्रभाव पारेको देखिन्छ । सारतः उनका कविता देश र जनताप्रतिको निष्ठा र आस्था, सामन्तवाद, वर्गीय विभेद र वर्गीय उत्पीडनका विरुद्ध विद्रोह र क्रान्तिचेतना तथा अग्रगामी परिवर्तनप्रतिको विश्वासका काव्यिक रूपान्तरण देखिन्छन् । 

४.४ निबन्ध, भूमिका, संस्मरण र अनुवादमा भवानी घिमिरे

     कथा र कविताबाहेक सिर्जनात्मक लेखनमा भवानी घिमिरेले निबन्ध, भूमिकालेखन, समीक्षा, संस्मरण जस्ता विधाउपविधामा पनि कलम चलाएको पाइन्छ । यी सबैमा उनको स्वतन्त्र लेखनको प्रवृत्ति मुखरित भएको देखिन्छ । यस किसिमका लेखरचनाको प्रतिनिधिमूलक सँगालो मेरा अभिव्यक्ति विविध (निबन्ध र भूमिकासङ्ग्रह, २०५८) हो । यस कृतिभित्र उनीद्वारा विभिन्न समयमा लेखिएका भूमिकापरक लेखनिबन्धहरूका साथै केही कथा, केही स्वतन्त्र लेखहरू, केही संस्मरणहरू र केही वक्तव्यहरू सङ्कलित छन् । भिन्न भिन्न समयमा लेखिएका यी रचनाहरूमा भवानी घिमिरेको वैयक्तिक चिन्तन र स्वच्छन्द रचनाधर्मिता देख्न सकिन्छ । निजी ज्ञान, बोध, भावना र विचारलाई स्वतन्त्र रूपमा र स्वच्छन्द शैलीमा व्यक्त गर्दै रचिएका यी रचनामध्ये भूमिकापरक रचनामा केही मात्रामा सम्बन्धित विधाका सैद्धान्तिक कुरा, केही मात्रामा स्रष्टाको परिचय र केही मात्रामा स्रष्टासँगको आफ्नो सम्बन्धलाई समावेश गर्दै कृतिका गुणात्मक पक्षलाई सारमूलक र सकारात्मक मूल्याङ्कनका साथ प्रस्तुत गरिएको पाइन्छ भने निबन्धहरू बढीजसो आत्मपरक शैलीका र विचारप्रधान देखिन्छन् । यी रचनामा नेपाली साहित्यको विकासका लागि गरिनुपर्ने अग्रगामी कामका सम्बन्धमा सुझाव पनि दिइएको पाइन्छ । 

     भवानी घिमिरे बौद्धिक र अध्ययनशील साहित्यकार थिए । उनले आफ्नो ज्ञान र बौद्धिकताको उपयोग अनुवाद, जीवनीलेखन र अन्तर्वार्ता लिने कार्यका निमित्त पनि गरेका छन् । माओत्सेतुङ (जीवनी, २००९), राष्ट्र र राष्ट्रियता (अङ्ग्रेजीबाट अनुवाद, २०१०), माक्र्स र माक्र्सवाद (अङ्ग्रेजीबाट अनुवाद, २०२०) तथा खलिल जिब्रानका छोटा कथाहरू ‘बटुवा’ (अङ्ग्रेजी ‘दि वन्डरर’ को नेपाली अनुवाद, २०६२) उनले अनुवाद गरेका पुस्तक हुन् भने महानन्दको जीवनीवृत्तान्त र अन्तर्वार्ता (२०३०) जीवनी र अन्तर्वार्ताको पुस्तक हो । यस्ता कार्यका माध्यमबाट उनले नेपाली पाठकहरूलाई विश्व र नेपालका महत्त्वपूर्ण व्यक्ति र विचारसम्बन्धी जानकारी दिई प्रगतिशील चेतनाको प्रसारण गर्ने प्रयत्न गरेको पाइन्छ । उपर्युक्तबाहेक पनि फुटकर लेखरचनाका रूपमा उनका भूमिका, निबन्ध, अन्तर्वार्ताहरू विभिन्न पत्रपत्रिकामा प्रकाशित भएका देखिन्छन् । 

४.५ निष्कर्ष

     भवानी घिमिरेको जीवनयात्रा र उनका कथा, कविता, निबन्ध, अनुवाद र अन्तर्वार्ताहरूको अध्ययन गरिसकेपछि उनी बहुआयामिक साहित्यकार थिए भन्ने कुरा स्पष्ट हुन्छ । उनका रचनाहरूले समयुगीन यथार्थका सामाजिक, राजनीतिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक पक्षहरू र निम्न तथा निम्नमध्यम वर्गीय नेपाली जनताका अभावग्रस्त र दुःखपूर्ण जीवनस्थिति र नेपाली समाजका अस्तव्यस्त, भ्रष्ट र उत्पीडनमुखी सामन्तवादी व्यवस्था र समयुगीन राष्ट्रिय परिवेशको चित्रण आलोचनात्मक दृष्टि र प्रगतिशील वैचारिकताका साथ गरेको देखिन्छ । स्वतन्त्रता, समानता, सामाजिक न्याय र मानवताको पक्ष लिनु, वर्गीय शोषण–दमन–उत्पीडनको विरोध गर्नु, जातीय, धार्मिक, लैङ्गिक विभेदको आलोचना गर्नु तथा न्यायपूर्ण सामाजिक रूपान्तरणका लागि सन्देश प्रवाह गर्नु उनका रचनाको प्रयोजन देखिन्छ भने कुरूप यथार्थको उद्घाटन, विकृत यथार्थमाथि व्यङ्ग्य, चारित्रिक भ्रष्टताको आलोचना, सामन्तवाद र वर्गीय उत्पीडनको विरोध र विद्रोह, राष्ट्रियता, स्वतन्त्रता, समानता, मानवता, विश्वबन्धुत्वको वकालत गर्दै लेख्नु उनको रचनाधर्मिता देखिन्छ । उत्पीडित वर्गीय पक्षधरता, मानवता, प्रगतिशीलता, राष्ट्रियता, विद्रोहात्मकता, क्रान्तिकारिता, युगबोध, व्यङ्ग्यात्मकता, आलोचनात्मकता, सरलता, वर्णनात्मकता आदि उनको लेखन र रचनाका मुख्य विशेषता देखिन्छन् । 

५. साहित्यिक पत्रकारिताको विकास र विस्तारमा भवानी घिमिरेको योगदान 

     भवानी घिमिरले साहित्यका विभिन्न विधामा सिर्जना गरेर योगदान दिएका भए पनि नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको विकास र प्रवद्र्धनमा उनले पु¥याएको योगदान नै हो उनको मुख्य योगदान हो । नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको इतिहासबाट उनलाई झिकिदिने हो भने यस क्षेत्रमा ठुलो खाडल पर्छ । उनीविनाको नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको इतिहास अपुरो, अधुरो र लङ्गडो हुन्छ । त्यसैले यस क्षेत्रमा उनले पु¥याएको योगदानलाई सबैभन्दा बढी गम्भीरताका साथ अध्ययन–मनन गरिनुपर्छ ।  

     साहित्यिक पत्रकार भवानी घिमिरेले युगवाणी (२००८), सेवा (२००८), जनयुग (२००९), बिहान (२००९), हाम्रो नेपाल (२०१९), युवक (२०२२) लगायतका साहित्यिक पत्रपत्रिकाको सम्पादनमा सहभागी हुँदै २०२० सालमा आफ्नै स्थापना र प्रधान सम्पादकत्वमा भानु पत्रिकाको प्रकाशन प्रारम्भ गरी कहिले निरन्तर र कहिले विश्राम गर्दै २०६६ साल भदौ ३ गतेसम्म (करिब ४५ वर्ष) साहित्यिक पत्रकारिताको लामो यात्रा गरे । यस क्रममा उनले पूर्वी नेपालको मेचीदेखि पश्चिम नेपालको महाकालीसम्म तथा भारतका बनारस, बुगिबिल, डिब्रुगढ, सिलगुडी, खरसाङ, दार्जिलिङ, कालिम्पोङ, डिगबोई, डुबर्स, बंगाल, सिक्किम, असम, मणिपुर, मेघालय, देहरादूनसम्म तथा अन्य देशमध्ये थाइल्यान्ड तथा रुससम्मको यात्रा गर्दै नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको विकासनिम्ति उल्लेखनीय कार्य गरेको पाइन्छ । भानु पत्रिका भवानी घिमिरेका लागि सर्वस्थ थियो भन्ने कुरा उनका परिवारजनबाट थाहा पाइन्छ । उनी यसलाई आफ्नो मानसपुत्र र मुख्य सम्पत्ति मान्थे । भानु पत्रिका उनको मानसपुत्र मात्र नभई उनलाई समाजमा प्रतिष्ठा दिलाउने साहित्यिक पुत्र पनि बन्यो । यस पत्रिकामा उनको आदर्श, उनका सुन्दर सपना, उनको साहित्यिक पक्षधरता, उनको सौन्दर्यबोध, उनको दृढ सङ्कल्प, जीवनदृष्टि र भविष्यदृष्टि तथा उनका सत्कर्म र यायावरीय जीवनयात्राको संश्लेषण पाइन्छ (ज्ञवाली, २०६८, सम्पादकीय) । 

     पत्रिका प्रकाशन गर्दा योजना, सङ्कल्प, सामग्रीसङ्कलन, उपयुक्त सामग्रीको चयन, सम्पादन, सेटिङ, प्रकाशन र वितरणलगायतका सबै सबै कामको जिम्मा एक्लो व्यक्तिमा हुनु त्यस व्यक्तिका लागि अत्यन्त कठिन जिम्मेवारी हो । तर भवानी घिमिरलेले भानु पत्रिकाका सन्दर्भमा यी सबै भूमिका अत्यन्त कुशलता र उत्तिकै निपुणतापूर्वक निर्वाह गरे । यस पत्रिकामार्फत नेपाल र भारतका नेपालीहरूबिच साहित्यिक सम्बन्ध बढाउनमा उनको योगदान अद्वितीय रहेको छ । यसमा पनि थप महत्त्वपूर्ण के छ भने उनले भानुमा प्रकाशन गर्ने रचनामा लेखक नेपालको हो वा भारतको हो भनेर कुनै भेदभाव नगरी दुवैतिरका स्रष्टाहरूलाई समान महत्त्व दिए । भानुमा प्रकाशित लेखरचना र यस पत्रिकाका विशेषाङ्कहरू यस कुराका साक्षी छन् । उनी ‘निश्चित विचारधाराप्रति प्रतिबद्ध थिए तर भानु पत्रिकाका सन्दर्भमा त्यस आग्रहलाई सम्मान गर्दागर्दै पनि उनले विरोधी विचारधाराका रचनालाई पनि उत्तिकै उदारताका साथ स्थान दिएको पाइन्छ । ‘साहित्यिक पत्रकारितालाई कला र संस्कृतिको उत्प्रेरक भूमि बनाउनुर्छ भन्ने कुरा कार्यबाटै स्थापना गर्नु’ (सुवेदी, २०६८, पृ.६२६) र ‘नेपाली भाषासाहित्यको संवद्र्धन गर्न यसलाई देशविदेशसम्म पु¥याउनु तथा सबै नेपालीलाई एउटै साहित्यिक चौतारीमा भेला गराउनु’ (ठकुरी, २०६८, पृ.६१५) भानु पत्रिकामार्फत भवानी घिमिरेले दिएको महत्त्वपूर्ण योगदान हो । 

     भानु पत्रिका नेपाली साहित्यिक पत्रिकाहरूको इतिहासमा ती एकाध पत्रिकाहरूमा पर्छ जसले अविस्मरणीय र ऐतिहासिक योगदान दिएका छन् । उनको सम्झौताहीन र अद्भुत साधना यसै पत्रिकामा फलीभूत भएको देखिन्छ । यसले दिएको योगदानको तुलना शारदा, रूपरेखा, रचना, अभिव्यक्ति, जूही, उन्नयन, जनमत जस्ता अन्य ऐतिहासिक पत्रिकाहरूसँग गर्न सकिन्छ भने नेपाली साहित्यलाई नेपालीहरू बसोवास गर्ने भारतीय क्षेत्रहरूमा विस्तारित गराउने कुराका सन्दर्भमा त यो पत्रिका सर्वाधिक महत्त्वपूर्ण र ऐतिहासिक छ । यसै गरी नयाँ प्रतिभाहरूको पहिचान गर्दै र तिनलाई उत्प्रेरणा प्रदान गर्दै तिनको प्रतिभालाई प्रस्फुटित पार्नमा यस पत्रिकाले खेलेको भूमिका पनि उत्तिकै वन्दनीय छ । 

     साहित्यिक पत्रकार भवानी घिमिरेको योगदान साहित्यिक पत्रकारिताको संस्थागत विकास र विस्तारका लागि पनि ऐतिहासिक महत्त्वको रहेको छ । २०२९ सालमा उनकै नेतृत्वमा साहित्यिक पत्रकार सङ्घको स्थापना भयो । यस संस्थाको स्थापना र परिचालनका माध्यमबाट उनले नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको र साहित्यिक पत्रकारिता गरिरहेका पत्रकारहरूको मनोबल मात्र बढाएनन्; पत्रिकाको प्रकाशन, वितरण, सरकारी अनुदानको प्राप्ति, विज्ञापनप्राप्ति, सामाजिक सुरक्षा, कानुनी हक, सहजता, प्रचारप्रसारको सुविधा र स्तरीयताको विकास, साङ्गठनिक शक्तिका निम्ति आधार प्रदान गर्नुका साथै तिनमा नयाँ शक्तिसञ्चार गर्नमा समेत अहम् योगदान पु¥याए । यस अर्थमा उनी नेपाली साहित्यिक पत्रकारितालाई संस्थागत गराउने प्रथम संस्थापक र यसको नेतृत्व गर्ने प्रथम नेता हुन् भन्न सकिन्छ ।   

     भवानी घिमिरेद्वारा निर्वाह गरिएको साहित्यिक पत्रकारितालाई उनीद्वारा प्रकाशन गरिएका विशेषाङ्कहरूका कारण पनि विशेष मानिन्छ । उनले अथक परिश्रम, अविचलित धैर्य, असीमित भ्रमण र सम्बन्धविस्तार गर्दै कठिन आर्थिक सङ्कटको सामना गरी दृढसङ्कल्पका साथ उत्कृष्ट विशेषाङ्कहरूको प्रकाशन गरेको देखिन्छ । उनले भानु पत्रिकाका विभिन्न अङ्कका रूपमा प्रकाशन गरेका विशेषाङ्कहरूमा आदिकवि भानुभक्त आचार्य, महाकवि देवकोटा, कविशिरोमणि लेखनाथ पौड्याल, जनकवि गोकुल जोशी, राष्ट्रिय विभूति महानन्द सापकोटा, सशक्त कवि हरिभक्त कटुवाल, कृष्णप्रसाद पराजुली जस्ता व्यक्तिप्रतिभा–केन्द्रित विशेषाङ्कहरू, विचार विशेषाङ्क, निबन्ध विशेषाङ्क, सडक कविता विशेषाङ्क जस्ता विचारपरक विशेषाङ्कहरू र सिक्किम विशेषाङ्क, डुवर्स विशेषाङ्क जस्ता क्षेत्रीय प्रतिभाकेन्द्रित विशेषाङ्कहरू (रेग्मी, २०६८, पृ.५६) ऐतिहासिक महत्त्वका छन् । यी विशेषाङ्कहरूमा व्यापक आयामका र अत्यन्त गहकिला सामग्रीहरू छन् जसमा स्रष्टालाई सगोल रूपमा चिनाउनुका साथै सम्बन्धित विषयमा यथासम्भव सम्पूर्ण कुरालाई जुटाउने प्रयास गरिएको छ (त्रिपाठी, २०६८, पृ.६४१) । यी विशेषाङ्कहरूको अध्ययन गर्दा साहित्यिक पत्रकार भवानी घिमिरेमा विशेषाङ्कका केन्द्र बनेका नायकहरूको प्रभाव गहिरो थियो भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । भानुभक्त आचार्यले नेपाली भाषालाई जनभाषाका रूपमा विस्तारित हुने गरी सरल र सहज कविता–काव्य रचेका र ती रचनाले देशव्यापी मात्र नभई भारतीय भूमिमा रहेका नेपालीहरूमा समेत व्यापक प्रभाव पारेको देखिएकाले भवानी घिमिरे उनीबाट प्रभावित भई भानुभक्त विशेषाङ्क प्रकाशन गरे । खास गरी भानुभक्त आचार्यको लोकप्रियता र नेपाली जातीय कवित्वको व्यापक प्रभाव देखेर र अनुभव गरेर उनले यो विशेषाङ्क तयार पार्न गम्भीर प्रयास गरेको देखिन्छ । त्यस समयसम्म भानुका बारेमा शोध नगरिएका र नसमेटिएका कतिपय कुरा यस विशेषाङ्कमा समेटिएका छन् । यही कुरा महाकवि देवकोटा र अन्य व्यक्तिसँग सम्बन्धित विशेषाङ्कहरूका बारेमा भन्न सकिन्छ । यसै गरी सिक्किम विशेषाङ्क र डुवर्स विशेषाङ्कहरूमा ती क्षेत्रका नेपाली साहित्यकार, साहित्यसाधक र  नवप्रतिभाहरूका योगदानलाई समेट्ने प्रयत्न गरिएको छ । यी विशेषाङ्कले नेपालभित्र र नेपालबाहिर रहेका स्रष्टाद्रष्टालाई नेपालबाहिर भइरहेको नेपाली साहित्यसिर्जना, सर्जक र साधनाका बारेमा आधिकारिक रूपमा जानकारी दिन्छन् । भवानी घिमिरेद्वारा प्रकाशित विशेषाङ्कहरू स्नातक तथा स्नातकोत्तर तहमा अध्यापन र अध्ययन गर्ने प्राध्यापक र विद्यार्थीहरूका लागि आधिकारिक र महत्त्वपूर्ण सन्दर्भसामग्रीका रूपमा समेत उपयोगी रहेका छन् । समग्रमा भन्दा यी विशेषाङ्कहरू सङ्कल्पसाध्य, योजनासाध्य, श्रमसाध्य, बुद्धिसाध्य, अर्थसाध्य, धैर्यसाध्य र साधनासाध्य हुनुका साथै पठनीय, मननीय, सङ्ग्रहणीय र अनुकरणीय छन् । 

६. मूल्याङ्कन

     भवानी घिमिरे बहुआयामिक व्यक्तित्व हुन् । त्यसमा पनि साहित्यिक व्यक्तित्व उनको केन्द्रीय व्यक्तित्व हो । प्रगतिवादी नेपाली साहित्यको विकासमा उनको उल्लेखनीय योगदान छ भने नेपाली साहित्यका र त्यसमा पनि नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका उनी बेग्लै र मौलिक बिम्ब हुन् । कविता, कथा र निबन्धादि सिर्जनाहरूमा समाजको प्रगतिशील र न्यायपूर्ण रूपान्तरणका लागि अग्रगामी वैचारिकता र मानवतावादी भावको जनपक्षीय अभिव्यक्ति दिएर योगदान गर्ने उनी नेपाली भाषासाहित्यका प्राज्ञिक पाठकहरूमा ‘नेपाल र नेपाली जातिका अत्यन्त श्वेत, कर्मठ, महान् र साहित्यिक सिर्जनशील अमर पत्रकार’ (त्रिपाठी, २०६८, पृ.६३८) का रूपमा परिचित छन् । समाजका अनेक शाखा–प्रशाखामा आफ्नो व्यक्तित्व फैलाएका बहुआयामिक व्यक्तित्व भए पनि उनी मूलतः नेपाली साहित्य, नेपाली राजनीति र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका त्रिवेणी हुन् । साहित्यमा प्रगतिवाद, राजनीतिमा समाजवाद–साम्यवाद, दर्शनमा माक्र्सवाद र साहित्यिक पत्रकारितामा सेवा–समर्पणभाव भवानी घिमिरेरूपी त्रिवेणीका मुख्य धाराहरू हुन् । यस त्रिवेणीभित्र साहित्यिक पत्रकारिताको वेणी सबैभन्दा लामो, सबैभन्दा गहिरो र सबैभन्दा ऊर्जासम्पन्न वेणी हो । 

     भवानी घिमिरे वरिष्ठ साहित्यिक पत्रकार रोचक घिमिरेले भनेजस्तै ‘साहित्यिक पत्रकारिताका कमान्डर, नेपाली भाषा र साहित्यका जाँगरिला सेवक, युवा प्रतिभाहरूका प्रेरक, समाजमा साहित्यिक चेतना जागृत गराउन सदैव तत्पर अथक साधक र एक व्यक्ति मात्र नभई सिङ्गो संस्था नै हुन्’ (२०६८, पृ.४७७) भने वरिष्ठ आख्यानकार लीलबहादुर क्षत्रीले भनेजस्तै उनी ‘सबैका हितैषी, सबैका आफ्ना र आफूले गरेर हुनेसम्म जसको पनि काम गरिदिने भावना राख्ने तथा साहित्यिक व्यक्तित्वभन्दा बढी व्यक्तिहिसाबले ज्यादै विशाल व्यक्तित्व हुन्’ (२०६८, पृ.४९१) । उनको मुख्य योगदान भनेको ‘नेपाली जाति, नेपाली भाषा र साहित्य, नेपाली साहित्यिक पत्रकारिता, नेपाली संस्कृति आदिको उत्थान गर्नका लागि उत्प्रेरक, सम्पर्कस्रोत, सङ्गठक, कर्मठ साहित्यसेवक, साहित्यिक पत्रकार र प्रकाशकका रूपमा अनवरत लागिपर्नु हो’ (त्रिपाठी, २०६८, पृ.६४१) । उनलाई नेपाल र भारतमा बस्ने नेपालीबिच नेपाली भाषासाहित्य आदानप्रदान गर्ने संयोजक, सम्बन्धसेतु,  सांस्कृतिक दूत, निःस्वार्थ भाषा–साहित्यसेवी, प्रगतिशील कर्मवीर र अविश्रान्त साधकका रूपमा मूल्याङ्कन गर्नु न्यायोचित हुन्छ । साहित्यिक पत्रिकाको प्रकाशन र वितरण गर्न मात्र नभई नेपाली साहित्य र साहित्यिक पत्रकारिताको अधिकारका निम्तिसमेत सङ्घर्ष गर्नु उनको विशेष योगदान हो । एउटै वाक्यमा भन्दा उनी नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका गौरवमय आयाम र मौलिक बिम्ब, प्रगतिशील नेपाली साहित्य–परम्पराका निष्ठावान् स्रष्टा र अभियन्ता, नेपाली भाषा–साहित्यका अथक प्रचारक–प्रसारक, नेपाल र भारतका नेपाली भाषाभाषीबिचका साहित्यिक सञ्चारदूत तथा नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका संस्थापक र स्वयं एक संस्था हुन् । 

सन्दर्भसूची

अवस्थी, महादेव . (२०६८) . भवानी घिमिरेको कवित्व . भानु . ४९(३÷१४५) . पृ.१४० । 

घिमिरे, भवानी . (२०५६) . स्मृतिका रेखाहरू . काठमाडौँ ः भानु प्रकाशन । 

घिमिरे, भवानी (श्री शर्मा) . (सन् १९५२) . आत्मज्वाला . बनारस ः प्रगतिशील प्रकाशन मण्डल ।

घिमिरे. भवानी . (२०५८) . मेरा अभिव्यक्ति विविध . काठमाडौँ ः भानु प्रकाशनका लागि दिल वरदान ।

घिमिरे, रोचक . (२०६८) . साहित्यिक पत्रकारिताका विलक्षण कमान्डर . भानु .४९(३÷१४५)  पृ.४७७) 

चापागाईं, गोविन्दप्रसाद. (२०५५) . भवानी घिमिरेको जीवनी, व्यक्तित्व र कृतित्वको अध्ययन . स्नातकोत्तर शोधपत्र 

(अप्रकाशित) .  काठमाडौँ ः त्रिभुवन विश्वविद्यालय ।

चापागाईं, गोविन्दप्रसाद . (२०५७) . भवानी घिमिरेको जीवनी, व्यक्तित्व र कृतित्व. काठमाडौँ ः प्रतिभा प्रकाशन ।

ज्ञवाली, रामप्रसाद (सम्पा.) २०६८ . भवानी घिमिरे विशेषाङ्क . काठमाडौँ ः भानु प्रकाशन ।

ज्ञवाली, रामप्रसाद . (२०७५) . केही अवधारणा ः केही समालोचना . काठमाडौँ ः दिल पौडेल ।

ठकुरी, माया . (२०६८) . यो विशेषाङ्क ऐतिहासिक हुनुपर्छ . भानु . ४९(३÷१४५) .पृ.६१५ ।

त्रिपाठी, वासुदेव (प्रा.डा.). (२०६८) . विशेषाङ्कमूलक पत्रिकाका उत्कृष्ट सम्पादक घिमिरे . भानु . ४९(३÷१४५) . पृ.६४१ ।

धरावासी, कृष्ण . (२०६८) . ठुलो स्वरका कविता वाचक . भानु . ४९(३÷१४५) . पृ.२८० । 

नेपाली बृहत् शब्दकोश . (२०७५) . काठमाडौँ ः नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान ।  

पौडेल, हेमनाथ . (२०६८) . घिमिरेको समग्र कवित्वको एउटै निसानी ‘स्मृतिका डोबहरू’ कवितासङ्ग्रह . भानु . ४९

(३÷१४५) . पृ.२३१ ।

रेग्मी, चूडामणि. (२०६८) . बहुआयामिक व्यक्तित्वका धनी भवानी घिमिरे . भानु . ४९(३÷१४५) . पृ.५९) ।

शुभेच्छु, रमेश . (२०६८) . भवानी घिमिरेको व्यक्तित्व र कृतित्वको जीवनीपरक अध्ययन . भानु . ४९(३÷१४५) . पृ.१५६ ।

श्रेष्ठ, दयाराम, शर्मा मोहनराज . (२०५७) . नेपाली साहित्यको सङ्क्षिप्त इतिहास . (छैटौँ प्र.) . ललितपुर ः साझा प्रकाशन । 

सुवेदी, दधिराज . (२०६८) . भवानी घिमिरेको प्रथम कृति ‘आत्मज्वाला’ को अवलोकन गर्दा .भानु . ४९(३÷१४५) . पृृ.७३ । 

सुवेदी, राजेन्द्र. (२०६८) . समाजसुधारक विचारको स्थापना गरेर कथा र निबन्ध रचना गर्ने स्रष्टा एवं साहित्यिक पत्रकार . भानु . ४९(३÷१४५) . पृ.६२९ ।

-----------------------------------

डा. रामप्रसाद ज्ञवालीको कार्यपत्रमाथिको टिप्पणी 

नेपाली साहित्य र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको विकास र विस्तारमा भवानी घिमिरेको योगदान

                                 –चिन्तामणि दाहाल

थालनी :

भवानी घिमिरे अर्थात ययावर साहित्यकार हुन् । यसमा द्विविधा छैन । उनले आफ्नो सम्पूर्ण जीवन साहित्यको सेवा, नेपाली भाषाको स्वदेशसहित विदेशमा समेत प्रचार प्रसार र साहित्यलाई जीवनको अभिन्न अङ्ग बनाए । त्यस्ता व्यक्तित्व जसको सिङ्गो जीवनका हरेक आयाम र गतिविधि साहित्यिक थिए, तिनका बारेमा एकजना विद्वान डा.रामप्रसाद ज्ञवालीले असाध्यै मिहिनेत गरेर उनका कृति र उनका बारेमा अरुले गरेका आलोचना समालोचनसमेतलाई व्यापक खोजी गरी अध्ययन गरेर तयार पारेको कार्यपत्रमा टिप्पणी गर्नु धृष्टता हुने भएकोले यसमा मलाई लागेका र छोटो बनाउने बाध्यताका कारण कार्यपत्रमा नअटाएका केही विषयवस्तु सुझावको रुपमा प्रस्तुत गर्छु । म र मेरा समकालिन जति पनि साथीहरु थिए हामी उहाँलाई भवानी दाई भन्थ्यौं । त्यसैले यस टिप्पणीमा मैले पटक पटक भवानी दाईको प्रयोग गरेको छु र गर्नेछु । 

कार्यपत्रमा भएका विषय :

कार्यपत्रमा डा.ज्ञवालीले लेख्नु भएको छ भवानी दाई नेपाली साहित्यको आधुनिक कालको दोश्रो चरणमा देखा परेका साहित्यिक प्रतिभा हुन् ।  आप्mनो ७९ बर्षको जीवनमा उनको १४ बर्षदेखिको ययावरीय जीवनबाट विश्राम नलिएसम्म निरन्तर चलिरह्यो । 

आफ्नो समयको नेपाली समाज, भाषा,साहित्य, राजनीति र संस्कृतिको प्रगतिशील रूपान्तरणका निम्ति समर्पित योजक, सङ्गठक, उत्प्रेरक, सर्जक, सम्पादक, सम्पर्क स्रोत र अभियन्ता थिए भवानी दाई भनेर डा. ज्ञवालीको मूल्यांकनलाई काट्ने ठाउँ छैन । बरु त्यसमा मेरो थप कुरा छ । उनी मिजासिला र  नजिकबाट व्यवहार गर्दा सरल स्वभावका र हुनुका साथै व्यवहारिक पनि थिए । त्यसैले पंचायतको कठोर निरंकुश कालमा पनि जेलबाट मुक्त भएपछि उनीहरुकै सामुन्ने साहित्यको माध्यमबाट आम जनतालाई जमघट गराएर जनतामा प्रजातन्त्र र स्वतन्त्र लेखनका लागि आम लेखक र साहित्यकारका लागि बाटो खन्ने काम गरे ।

बुझेर पनि पंचायती शासकले उनको साहित्यिक संगठनलाई रोक्न सकेनन् । त्यसमा उनको क.का.प फर्मुला अर्थात कम्युनिष्ट, कांग्रेस र पंचहरुलाई साथमा लिएर साहित्यको श्रीबृद्धि गर्नुपर्छ भने त्यसैको माध्यमबाट जनतामा चेतना फैलाएर प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापना गर्दै खुल्ला समाजको स्थापना पनि गर्नुपर्छ भनेर लागे ।

त्यस काममा झापामा मैले उनलाई भरपुर सहयोग गरें । अघोषितरुपमा मैले कांग्रेसको भावनालाई , भवानी दाईले कम्युनिष्टको भावना र मदन ढकालजीले पंचहरुको भावनालाई समेट्ने काम गरेको थियौं । यसै आधारमा हामीले साहित्यको सम्बद्र्धनसँगै निरंकुश पंचायती शासनबाट जनतालाई मुक्त गराउन नेपाली साहित्य विकास समिति र सभा समारोह गरेर साहित्यकारलाई पुरस्कृत गर्न महानन्द पुरस्कार समितिको नेतृत्व गरेर मेची अन्चलवासीलाई सचेत र चलायमान वनाउने प्रयास गरेका थियौं । स्वतन्त्रताका लागि हाम्रो अभियानमा झापाली साहित्यकारहरुले भरपुर सहयोग गरेका थिए जसबाट स्वतन्त्रताका लागि केही न केही योगदान दिएको हामीले ठानेका थियौं ।

उनका कृतिहरुको चर्चा कार्यपत्रमा उल्लेख भएकोले त्यतातिर जान चाहन्न । साथ साथै उनको कविता बाचन शैलीकै प्रभावले कविता पनि सुन्नु पर्ने विषय वस्तु हो भनेर आम जनतामा परेको भन्ने कुरा, सडक कविता क्रान्ति, भोक कविता आन्दोलन देखि महान साहित्यकारका विशेषांक प्रकाशन र विचार विशेषांकको प्रकाशन चानचुने कुरा थिएनन् । यी विशेषांकहरु नेपाली भाषा साहित्यका कोषे ढुंगा हुन् । 

नेपालमा पंचायतकालमा भाषाशास्त्री महानन्द सापकोटालाई परिचित गराई राख्न महानन्द पुरस्कार समिति र समारोहले गरेको योगदान महत्वपूर्ण छ । यसमा नजिकबाट सहयोग गर्ने र यो पुरस्कारका कल्पनाकार भने भाषाविद चूडामणि रेग्मी हुन् । त्यसलाई हाँक्ने जिम्मा भने भवानी दाई र मलाई दिइएको थियो । उनले र मैले सो समितिमा निरन्तर १३ बर्षसम्म उनी अध्यक्ष र म सचिव भएर काम गरेका थियौं । त्यसपछि त्यो संस्था अन्य साहित्यकार साथीहरुलाई जिम्मा लगाएका थियौं । अहिले त्यो के भइरहेको छ यो टिप्पणीकार अन्जान छ । 

भवानी दाईले नेपाली भाषा साहित्यको विकास, संवद्र्धन र विस्तारमा उल्लेखनीय योगदान दिए भने नेपाल र भारतका अनेक जिल्ला र अनेक स्थानहरूमा नेपाली साहित्य र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताको उत्थान, श्रीवृद्धि र विस्तारका निम्ति ऐतिहासिक योगदान पु¥याए ।  उनी साहित्यकार सँगसँगै साहित्यिक पत्रकार पनि थिए भने राजनैतिक व्यक्ति पनि थिए । 

कार्यपत्रको समस्या, उद्देश्य र सीमा :

निश्चितरुपमा कुनै पनि कार्यपत्रको समस्या,उद्देश्य र सीमा  हुन्छ । यस कार्यपत्रका समस्या,उद्देश्य र सीमा  छन् । त्यसै आधारमा कार्यपत्र प्रस्तोता डा.ज्ञवालीले पनि आफ्नो कार्यपत्र तयार पार्नुभएको छ । डा. ज्ञवालीले भवानी घिमिरेले नेपाली साहित्य र नेपाली साहित्यिक पत्रकारिताका क्षेत्रमा पु¥याएको योगदान के कस्तो छ भन्ने कुरालाई सीमा क्षेत्र वनाएको र त्यसकै सेरोफेरोमा कार्यपत्र रहेको छ । कार्यपत्र पढ्दा डा.ज्ञवाली भवानी दाईको व्यक्तित्वबाट असाध्यै प्रभावित भएको पाइन्छ । त्यसैले धेरै ठाउँमा व्यक्तित्वका गुणको घरी घरी चर्चा गर्नु भएको छ ।

उनका आयाम धेरै भएकाले यस कार्यपत्रमा उनले नेपाली साहित्य र साहित्यिक पत्रकारितामा पु¥याएको योगदान खोज्नु कार्यपत्रको समस्या हो र त्यही विषयवस्तुको सीमामा रहेर समाधान खोज्नु यसको उद्देश्य बनाइएको छ । 

यसै सेरोफेरोमा रहेर कार्यपत्र बनाइएकाले कार्यपत्र विषयवस्तुबाट भागेको छैन ।  

व्यक्तित्व :

भवानी दाई बहुआयामिक व्यक्तित्व थिए । सँगसँगै आफू मात्र होइन साथीहरु पनि अघि बढुन् भन्ने भवानी दाईको गुण महान थियो । कारण उनी अरुलाई आफ्ना प्रतिद्वन्दी देख्दैनथे बरु सहयोगी देख्थे ।  

भवानी घिमिरेको सबैभन्दा ठुलो व्यक्तित्व साहित्यिक पत्रकारको व्यक्तित्व हो भने उनको दोस्रो ठुलो व्यक्तित्व नयाँ पुस्ताका निम्ति प्रेरक व्यक्तित्व हो । स्रष्टा र द्रष्टाहरूसँग निरन्तर सम्पर्क बनाइरहने, नयाँ पुस्ताका सम्भावना बोकेका प्रतिभाहरूलाई उत्प्रेरणाका साथ अवसर दिइरहने, आफ्नो काम, सिद्धान्त र विचारप्रति सदैव प्रतिबद्ध भइरहने, आफ्नो आस्था र विश्वासबाट विचलित नहुने, आफूले जिम्मा लिएको काम सम्पन्न गरेरै छाड्ने जस्ता सकारात्मक गुणहरूले उनको व्यक्तित्वलाई अनुकरणीय बनाएका छन् भनेर कार्यपत्रमा उल्लेख भएको कुरा काट्ने ठाउँ छैन ।

सिर्जनात्मक लेखन र साहित्य प्रचारमा योगदान 

भवानी दाईको व्यक्तित्व आफैँमा एक सुन्दर काव्य वा प्रगतिशील उपन्यास जस्तो छ । उनको व्यक्तित्व एउटा त्यस्तो पुस्तकजस्तो छ जसमा राग–विराग, भाव–अभाव, आरोह–अवरोह, आशा–निराशा, सङ्कल्प–सङ्घर्ष–साधना, सेवा–समर्पण–सन्देश, योजना–कल्पना–सपनाजस्ता अनेक पक्ष अटाएका हुन्छन् । यी सबै विशेषताका कारण उनको व्यक्तित्व बहुआयामिक र विराट् बन्न पुगेको देखिन्छ भनेर कार्यपत्र प्रस्तोताले दिएको विशेषण पनि उपयुक्त छ । 

कार्यपत्रमा उनको .सिर्जनात्मक लेखन र साहित्यप्रचार का विषयमा लेखिएको कुरा पनि उपयुक्त छ । वास्तवमै भवानी दाईले दिएको सबैभन्दा ठुलो योगदान साहित्यसेवा हो । यही योगदान उनले साहित्यका विभिन्न विधामा मौलिक सिर्जना गरेर, अरूका कृतिमाथि भूमिका लेखेर, विदेशी कृतिको नेपालीमा अनुवाद गरेर, साहित्यिक सङ्घसंस्थाको स्थापना र सञ्चालन गरेर तथा अब्बल दर्जाको साहित्यिक पत्रकारिता गरेर दिएका छन् । भवानी दाई कविता र साहित्यिक पत्रकारिताबाट युग युगसम्म बाँचिरहन्छन् ।

कथामा, कविता र क्रान्तिकारी–आन्दोलकारीका रुपमा उनको योगदान :

कार्यपत्र प्रस्तोता विद्वान व्यक्तित्व डा.ज्ञवालीले यी शिर्षकमा अलग अलग चर्चा गरेपनि टिप्पणीकारले भने यी तिनवटै पक्षलाई एकमुष्ट बुझेर छोटो कुरामात्र गरेको छ । किन कि कार्यपत्रमा भएका कुरामा खासै खण्डन गर्नु पर्ने ठाउँ नभएकोले कुरा दोहोरिएला भनेर यस्तो गर्ने धृष्टता गरिएको हो ।  

कथामा भएको विषयवस्तुका बारेमा कार्यपत्र प्रस्तोताले गरेको विश्लेषण राम्रै छ । वास्तवमै उनका कथामा सामाजिक र राजनैतिक विषय समेटिएका छन् । 

त्यसैगरी कविता उनको जीवन थियो । कविता लेख्नु, कण्ठस्थ भन्न सक्नु र प्रभावकारी ढंगले भन्नुले नै उनलाई कविजी भन्थे चिन्ने जान्नेले । उनी चिनिएकै कविको रुपमा । साहित्यिक पत्रकारितामा ठूलो र विशेष योगदान भएर पनि चिनिए कविको रुपमा । 

कवित्वकै चर्चा गर्दा उनले २०३६/३७ सालमा चलाएको सडक कविता क्रान्ति र त्यसकै  पूरक अभियानका रूपमा २०४० सालमा भएको अर्को भोक कविता आन्दोलनले उनलाई अझ देशव्यापी बनायो भने युवाहरुमाझ पनि लोकप्रीय बनायो । भोक कविता आन्दोलनको सबैभन्दा बढी प्रभाव नेपालको पूर्वाञ्चलमा भएका साहित्यिक गतिविधिहरूमा परेको पाइन्छ भने यस भेगमा त्यस आन्दोलनमा धेरै कवि लेखक संलग्न भएका थिए ।

  

यस आन्दोलनमार्फत उनले नेपाली साहित्यमाककाप (कम्युनिस्ट, काँग्रेस र पञ्च) नीति अगाडि सारे । राजनीतिमा जो जतातिर भए पनि साहित्यमा सबैका बिच सहकार्य र सहयात्रा हुनुपर्छ भन्ने उनको मान्यता थियो । 

भवानी दाई  बौद्धिक र अध्ययनशील साहित्यकार थिए  भनी डा. ज्ञवालीले गरेको मूल्यांकन पनि वेठिक छैन । उनले आफ्नो ज्ञान र बौद्धिकताको उपयोग अनुवाद, जीवनी लेखन र अन्तर्वार्ता लिने कार्यका निमित्त पनि गरेका छन् ।  साहित्यिक पत्रकारिताका बारेमा भवानी दाईले भानुको माध्यमबाट गरेको अमूल्य र विशिष्ट योगदानको बारेमा कार्यपत्रमा प्रशस्त चर्चा र विश्लेषण भइसकेकोले त्यसमा मेरो खासै टिप्पणी छैन । 

त्यसैगरी उनका निबन्ध, भूमिका लेखन,संस्मरण,अनुवादको बारेमा डा.ज्ञवालीले खोजी गरेर राम्रो व्याख्या र विश्लेषण गरेकोले त्यसमा अनावश्यक कुरा थप्न चाहन्न । 

टुंग्याउनी :

भवानी दाईको व्यक्तित्व बहुआयामिक थियो । उनी जति बाँचे जीवन्त भएर बाँचे । दमाका दीर्घ रोगी भएर सधैं गोजीमा इन्हेलर बोकेर हिंडेपनि थाकेनन् । आफ्नो अभिष्ट पुरा गरेरै छोडे । 

मैले २०३३ सालमा पहिलो पटक धुलावारीको कार्यक्रममा भवानी घिमिरेलाई देखें । त्यसवेला उनको भाषण सुनेर प्रभावित भएको मैले पुन २०३७ सालमा भद्रपुरमा भेटें र भवानी दाईको रुपमा । त्यसपछि उनको र मेरो सान्निध्य जीवनपर्यन्त रह्यो । १५ बर्ष त लगभग सँगै घुम्यौं । प्राय सँगै खायौं र सँगै सुत्यौं । त्यस क्रममा मैले उनका धेरै कुरा थाहा पाएँ पनि पाइन पनि । सँगै बस उठ गर्दैमा उनका साहित्यिक योगदानको ज्ञान हुन्छ भन्ने होइन । तर मेरो बस उठ साहित्यकै लागि भएकोले मैले बुझेको र  कार्यपत्र प्रस्तोताले गरेको मूल्यांकन मिल्यो ।

वास्तवमै भवानी दाई नेपाली साहित्य,साहित्यिक पत्रकारिता र राजनीतिका त्रिवेणी थिए । मेरो थप मूल्यांकन भनेको उनी नेपाली साहित्य र साहित्यिक पत्रकारितामा सफल थिए भने पद प्राप्त गर्ने राजनीतिमा भने असफल भए । उनी बाम विचारधाराका पनि बर्मा समूहका थिए । उनी २०४७ साल पछि एमाले भएका हुन् । पद पाउन असफल भए पनि आमजनतामा चेतनाको जागरण गराउने कार्यमा उनले गरेको इमान्दार प्रयास भने सफल थियो । 

000